Η Huff Post Greece βλέπει πρώτη την έκθεση «Τα πρόσωπα της γυναίκας», και σας ξεναγεί με το φακό της στην αφιερωματική έκθεση του κορυφαίου εικαστικού, που αποθέωσε τη γυναίκα ως σύμβολο. Με τη Μαρία Κουτσομάλλη και τους συνεργάτες της περιηγηθήκαμε στους χώρους του Ιδρύματος Γουλανδρή στην Άνδρο, την ώρα που στηνόταν η έκθεση, λίγο πριν τα εγκαίνια του. Για το αίνιγμα Μαν Ρέι, τις γυναίκες της ζωής του και την επίδρασή του στον Άντι Γουόρχολ και την σύγχρονη τέχνη, μας μιλά αποκλειστικά η επιμελήτρια της έκθεσης κ. Κουτσομάλλη.
Φέτος παρουσιάζετε έναν κλασικό του σουρεαλισμού, όπως έχει κάνει το Ίδρυμα και παλιότερα με τους Delvaux και Masson. Σε αντίθεση όμως με εκείνα τα αφιερώματα, εστιάζετε στη γυναίκα. Αυτή η γυναικεία συνθήκη εγγράφεται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο του καλλιτέχνη ή διατρέχει όλη την πορεία του Μαν Ρέι;
Η ιδέα για μια έκθεση Μαν Ρέι προέκυψε πριν από τρία χρόνια, με αφορμή το αφιέρωμα που είχαμε για τον σουρεαλισμό, με ξένους και Έλληνες δημιουργούς. Εκεί συνειδητοποιήσαμε ότι πραγματικά, είναι ανάγκη να προχωρήσουμε σε μία έκθεση, βλέποντας κιόλας τι είχε γίνει γύρω από το όνομά του. Είναι από τους καλλιτέχνες που δεν γνώρισε ιδιαίτερα τη φήμη όσο ζούσε - την γνώρισε κυρίως ως φωτογράφος -, αλλά και πάλι λιγοστές εκθέσεις του έχουν αφιερωθεί.Χωρίς αμφιβολία, οι φιγούρες που μας μένουν απ΄ τον Μαν Ρέι, ακόμη κι όταν δε γνωρίζουμε το έργο του σε βάθος, είναι οι γυναίκες που έχει αφήσει πίσω του. Ψάχνοντας λοιπόν τη σχέση του με τη γυναίκα, είδαμε ότι έτσι μπορούσαμε να προσεγγίσουμε όλο του το έργο: από το ξεκίνημα έως και τα τελευταία χρόνια της καλλιτεχνικής του πορείας. Το πιο πρώιμο έργο της έκθεσης είναι του 1912 και φτάνουμε ως το 1971, δηλαδή πέντε χρόνια πριν το θάνατό του. Είναι μία ευκαιρία μέσα απ’ αυτήν τη θεματολογία να γνωρίσουμε τον δημιουργό σε χρονικό ορίζοντα, αλλά και σε τεχνική. Θα δούμε πολλές φωτογραφίες, 95 στον αριθμό, αλλά και γλυπτά, λιθογραφίες, σχέδια, ελαιογραφίες και ready made.
Οι θεωρητικοί της τέχνης αποδίδουν στον καλλιτέχνη ότι πρόβαλε μέσα από τον φακό του την κυρίαρχη εικόνα της γυναίκας. Αυτό αποκαλύπτεται και στην έκθεση της Άνδρου ή βλέπουμε κι άλλες, άγνωστες όψεις της γυναίκας στον καλλιτέχνη;
Στη συνείδηση του κόσμου ο Μαν Ρέι έχει καθιερωθεί ως κοσμικός φωτογράφος, με πορτρέτα διάσημων γυναικών της εποχής, όπως η Σανέλ και η Γερτρούδη Στάιν, και βέβαια, τις μούσες του, που έμεναν στο πλευρό του και τις απαθανάτισε στο φακό, στο σχέδιο και στη ζωγραφική του. Δεν είναι, όμως, μόνο αυτό. Υπάρχουν κι άλλες πτυχές, γι’ αυτό και η έκθεση διαρθρώνεται σε τέσσερις ενότητες: οι δύο αφορούν τη δουλειά του ως φωτογράφος, το Man Ray studio όπως το ονομάζουμε. Σε αυτό έχουμε προσθέσει τη «γυναίκα του πόθου», δηλαδή την ανάδειξη του γυναικείου φύλου μέσα από τη σιλουέτα, τις λεπτομέρειες της θηλυκότητας, όπως με ένα λαιμό, ένα μάτι ή ένα χέρι. Επίσης, αναδεικνύεται το ερωτικό μέρος της δουλειά του, γιατί ήταν κάτι που τον απασχολούσε και ασχολήθηκε με αυτό πάντα με έξυπνο τρόπο, είτε αφηρημένο είτε και χιουμοριστικό.
Η τέταρτη ενότητα έχει να κάνει με την «σουρεαλιστική γυναίκα», που δεν ταυτίζεται με κανέναν γνωστό πρόσωπο, αλλά με ένα ταμπού, καταργώντας έτσι την ελκυστική εικόνα της. Διαλέξαμε τρεις περιπτώσεις: η μία αφορά μια συνεργασία του με τον Πωλ Ελυάρ, καρπός της οποίας είναι τα «ελεύθερα χέρια», ένα λεύκωμα με ποιήματα και σχέδια. Εκεί ο Ελυάρ γράφει εμπνεόμενος από τα σχέδια του Μαν Ρέι. Η άλλη περίπτωση αφορά μια ομαδική έκθεση των σουρεαλιστών, όπου ο Μαν Ρέι θα πάρει όλα τα μανεκέν που έχει επιμεληθεί κάθε καλλιτέχνης και θα τα φωτογραφήσει, παρουσιάζοντάς μας το γυναικείο μανεκέν στα μάτια των σουρεαλιστών. Ακόμη, έχουμε την «Μπαλάντα των γυναικών εκτός χρόνου», ένα λεύκωμα λίγο πριν το θάνατό του το 1971, όπου έχουμε μία σύνθεση όλων των γυναικών της ζωής του, πάλι με μία σουρεαλιστική ματιά.
Αυτή η ματιά πώς είναι στην ώριμη περίοδό του; Βγάζει νοσταλγία, επιθυμία;
Βγάζει απολύτως τα πάντα! Φιλοτεχνεί 14 λιθογραφίες με γυναικείες φιγούρες ιδιαίτερα ελκυστικές, καθεμιά με το όνομά της. Οι πιο τραβηχτικές είναι σίγουρα η Τζούλι και η Σόνια που εμφανίζεται όμορφη και χυμώδης. Από την άλλη όμως, έχουμε την Ντόνα ή τη Ρενέ, όπου εκεί πλέον μιλάμε για υποταγή και οδύνη. Παρουσιάζει δηλαδή τη γυναίκα με εντελώς διαφορετικό τρόπο και έτσι αποκαλύπτονται όλες οι πτυχές της γυναικείας μορφής, χωρίς να παραλείψει καμιά.
Γνωρίζοντας πλέον το έργο του σε βάθος, θα ήθελα να μου αφηγηθείτε μια ιστορία που σας γοήτεψε πίσω από ένα γυναικείο πορτρέτο.
Όταν πλέον ξεκινά σαν κοσμικός φωτογράφος, έχει εντυπωσιαστεί κι ο ίδιος από την αναπάντεχη επιτυχία. Έχει αξία να πούμε ότι ως το 1922 ο Μαν Ρέι είχε πολύ μεγάλες δυσκολίες. Σαν ζωγράφος, όχι μόνο δεν είχε αναγνωριστεί, αλλά και τα έφερνε πέρα δύσκολα! Κυρίως, έκανε παράλληλες δουλειές όσο ήταν στη Νέα Υόρκη και ζωγράφιζε παράλληλα. Όταν έφτασε όμως στο Παρίσι, λόγω γλώσσας δεν μπορούσε να βρει δουλειά και η πρώτη του ζωγραφική έκθεση, τον Δεκέμβριο του ’21, κατέληξε σε μεγάλη αποτυχία. Δεν πουλήθηκε ούτε ένα έργο!
Τότε, λοιπόν, στράφηκε στη φωτογραφία πορτρέτου και στη φωτογραφία μόδας, κυρίως χάρη στους Πικάμπια και Κοκτώ που τον παρότρυναν, γνωρίζοντάς του τον Παρισινό κόσμο. Από τους πρώτους που θα του παραγγείλουν πορτρέτο είναι η Μαρκέζα Λουΐζα Καζάτι, γνωστή του Κοκτώ. Ο Μαν Ρέι θα τη φωτογραφίσει στο σπίτι της, σε μια μονοκατοικία στην πλατεία Βαντόμ στο Παρίσι. Εκεί θα βρει ένα παλαιωμένο ηλεκτρολογικό σύστημα, χωρίς το σωστό φωτισμό. Έτσι, της ζήτησε να πάρει μεγάλο χρόνο πόζας, να μείνει δηλαδή ακίνητη για πολύ ώρα. Η Καζάτι δε θα υπακούσει και οι περισσότερες λήψεις βγήκαν φλου. Χαρακτηριστικά σε μια από αυτές η Καζάτι εμφανίζεται με τρία ζευγάρια μάτια, το ένα κάτω από το άλλο. Περνάνε αρκετές ημέρες, χωρίς να την ενημερώσει κι εκείνη θα τον αναζητήσει στο τηλέφωνο. Απολογητικός της εξηγεί ότι πρέπει να επαναλάβουν τη φωτογράφηση. Εκείνη παρ’ όλα αυτά επιμένει να δει τις φωτογραφίες. Στην εικόνα της με τα τρία ζευγάρια μάτια θα εντυπωσιαστεί τόσο πολύ που θ’ αναφωνήσει «ζωγραφίσατε την ψυχή μου!». Θα του παραγγείλει 12 αντίγραφα αυτής της φωτογραφίας, τα οποία θα κάνει γνωστά σε όλο το Παρίσι και έτσι θα εκτιναχθεί η φήμη του. Έπειτα θα φωτογραφήσει την Πέγκι Γκούγκενχάιμ, την Κικί ντε Μονπαρνάς, όλο τον κύκλο των διανοούμενων γυναικών στο Παρίσι.
Το δεύτερο που αξίζει ν’ αναφέρουμε είναι με τη μούσα του, τη Λι Μίλερ. Θα γνωριστούν το ’29, θα συζήσουν αμέσως μαζί και θα γίνουν συνέταιροι καθώς της μαθαίνει τη φωτογραφία. Η Λι θα τον αφήσει το 1932. Μαζί θα κάνουν από τις πιο ωραίες φωτογραφίες του καλλιτέχνη αλλά και πολλά άλλα έργα, οπότε μιλάμε για μια εξαιρετικά παραγωγική περίοδο του καλλιτέχνη. Ο χωρισμός τους θα φέρει μεγάλη κατάθλιψη στο Μαν Ρέι. Από κει ξεκινά μια δύσκολή περίοδος απογοήτευσης, θέλησης για εκδίκηση κι αργότερα νοσταλγίας.
Με ποιο τρόπο η εκδίκηση;
Πήρε έναν ξύλινο μετρονόμο, επάνω στον οποίο έβαλε κομμάτι από φωτογραφία του ματιού της Λι. Το κόλλησε επάνω στη βελόνα του μετρονόμου και το ονόμασε «αντικείμενο προς καταστροφή». Πλάι έγραψε ένα κειμενάκι όπου λέει: «βάλτε το μετρονόμο να δουλεύει στο τέμπο που επιθυμείτε κι αφήστε το να παίζει ώσπου να μην αντέχετε πια τον ήχο… κι εκεί πια πάρτε ένα σφυρί και σπάστε το μεμιάς!»
Αυτός ο δημιουργικός θυμός θα γίνει αργότερα νοσταλγία και για δύο χρόνια από το ’32 μέχρι το ’34 θα βάλει έναν τεράστιο μουσαμά πάνω από το κρεβάτι του, «την ώρα του αστεροσκοπείου – οι εραστές». Πάνω στον παριζιάνικο ουρανό αιωρείται ένα τεράστιο ζευγάρι από χείλια, που δεν είναι άλλα από τα χείλη της Λι. Αυτά μπορείς να τα δεις και σαν δύο σώματα που ενώνονται! Αυτήν τη γυναίκα ο Μαν Ρέι δε θα την ξεχάσει όσο ζει…
Στην Άνδρο εκτίθεται ο μετρονόμος «που πρέπει να καταστραφεί»;
Εκτίθεται ένα από τα αντίγραφα που έφτιαξε ο ίδιος αργότερα. Το συγκεκριμένο έργο παρουσιάστηκε σε γκαλερί στο Παρίσι το ’56. Νέοι σουρεαλιστές καλλιτέχνες θεώρησαν ότι αυτό έπρεπε να γίνει… έτσι, πήγαν και το κατέστρεψαν!
Βεβαίως, οι συγκεκριμένοι καλλιτέχνες ήταν συνεπείς σουρεαλιστές!
Ακριβώς, μόνο που ο Man Ray δε χάρηκε καθόλου με αυτήν την εξέλιξη. Για την ακρίβεια, έγινε έξαλλος! Αλλά με τα χρήματα της ασφάλειας έκανε 100 αντίτυπα και δημιούργησε ένα άλλο αντικείμενο, το «indestructible object». Εκεί, όταν κουνάς τον μετρονόμο, το μάτι ανοιγοκλείνει με την κίνηση.
Όπως και ο Μαρσέλ Ντυσάμπ, μπορούμε να πούμε ότι είναι από τους πρώτους που καθιέρωσαν τα readymade αντικείμενα;
Βεβαίως, κι αποκαλύπτεται ο παράλληλος δρόμος που είχε με τον Ντυσάμπ. Ήταν άλλωστε φίλοι για πάνω από πενήντα χρόνια. Ο Μαν Ρέι είναι από τους πρώτους που το καθιέρωσαν και έλεγε χαρακτηριστικά: «το να δημιουργείς είναι θεϊκό, το να αναπαράγεις είναι ανθρώπινο». Αυτό θα το τηρήσει σε όλη του την καλλιτεχνική πορεία. Θα κάνει πολλές λιθογραφίες, φωτογραφίες που θα τυπώσει και μεταγενέστερα, ενώ θα δώσει το δικαίωμα στο Man Rey Trust να τυπώσει καινούργια τιράζ. Άρα, δεν έχει αυτήν τη λατρεία για το πρωτότυπο. Δεν είναι τυχαίο, που ο Γουόρχολ φιλοτέχνησε τα πολλαπλά πορτρέτα του, όταν πήγε ο Μαν Ρέι το’71 στη Νέα Υόρκη. Ήξερε το έργο του και μάλιστα τον είχε φωτογραφήσει.
Ποια θα βλέπατε ως τη μεγαλύτερη επιρροή του δημιουργού στη σύγχρονη φωτογραφία;
Θα έλεγα επηρέασε τους δημιουργούς με διαφορετικό τρόπο. Ο Ρίτσαρντ Ντάβιντον λέει για εκείνον ότι ήταν ο πρώτος που χώρισε τη φωτογραφία μόδας απ’ αυτό που την έκανε βαρετή, δηλαδή την πραγματικότητα. Έφερε δηλαδή έναν σουρεαλιστικό αέρα, που έδωσε στη φωτογραφία μόδας, αλλά και στην τέχνη της φωτογραφίας συνολικά, μια διάσταση καλλιτεχνική.Το παράδοξο σημείο της πορείας του είναι ότι δε σταμάτησε να βλέπει τον εαυτό του ως ζωγράφο. Αυτό ήταν που τον απασχολούσε περισσότερο. Εκτιμούσε τη φωτογραφία, έκανε πραγματικά δύσκολη και επίμονη προσπάθεια για να μάθει τη φωτογραφία, πειραματίστηκε μαζί της, αλλά την έβλεπε κυρίως ως βιοπορισμό. Το παράδειγμα που δείχνει πόσο ήθελε να γίνει ζωγράφος είναι το ’41, όπου με τον β’ παγκόσμιο πόλεμο υποχρεώνεται να γυρίσει στις ΗΠΑ, ενώ του γίνεται δελεαστική πρόταση από τη Vogue να δουλέψει στα στούντιό τους. Εγκαταστάθηκε στο Χόλυγουντ για να ζωγραφίσει και για δέκα χρόνια έκανε αποκλειστικά αυτό το πράγμα. Για εκείνον η δημιουργία είναι η ζωγραφική. Αυτό λοιπόν, το να μην αναγνωρίζεται ως ζωγράφος, το βίωσε σίγουρα με δυσκολία.
Μέσα από τα πρόσωπα της γυναίκας, με τον τρόπο που τα έχει απαθανατίσει, αποκαλύπτεται το πορτρέτο του καλλιτέχνη; Εσείς, δηλαδή, πώς θα χαρακτηρίζατε τον Μαν Ρέι;
Θα τον χαρακτήριζα, όπως ακριβώς είπε ο Μπρεντόν για τη γυναίκα στο έργο του Μαν Ρέι. Σαν μία σφίγγα. Και τη γυναίκα όπως την παρουσιάζει, αλλά και ο ίδιος είναι ένα θεϊκό ον, που δε βάζει μόνο αινίγματα, αλλά είναι ένα αίνιγμα ο ίδιος. Πάντα υπήρχε αυτό το μυστήριο γύρω από τη ζωή του και το οξύμωρο είναι ότι το ψευδώνυμό «Ray», κολλούσε ιδανικά σε έναν φωτογράφο όπου έζησε με το φως!
Μan Ray, «Τα πρόσωπα της γυναίκας»
Αν δεν καταφέρετε να ταξιδέψετε ως την Άνδρο, φροντίστε ν΄ αποκτήσετε τον κατάλογο της έκθεσης, ένα λεύκωμα – κόσμημα για τον καλλιτέχνη, με τη φροντίδα της Μικρής Άρκτου και του εικαστικού Ανδρέα Γεωργιάδη. Το Μουσείο λειτουργεί καθημερινά 11.00-15.00 και 18.00-21.00 και παραμένει κλειστό Δευτέρα απόγευμα και Τρίτη. Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 27 Σεπτεμβρίου.