Ξέρουν οι περισσότεροι Αθηναίοι ότι η Αθήνα απελευθερώθηκε από τον Γερμανικό ζυγό στις 12 Οκτωβρίου του 1944; Μάλλον όχι. Φέτος η 71η απελευθέρωση της Αθήνας θα γιορταστεί πανηγυρικά χάρη στην πρωτοβουλία «Η Αθήνα ελεύθερη» που διοργανώνουν 14 δημόσιοι και όχι μόνο φορείς με μια σειρά εκδηλώσεων: από φωτογραφικές εκθέσεις έως συναυλίες και ιστορικούς περιπάτους. Πολύτιμος οδηγός των εκδηλώσεων αλλά και της κατοχικής Αθήνας είναι η πραγματικά υποδειγματική ιστοσελίδα 12 Οκτώβρη: H Αθήνα ελεύθερη που περιέχει από χρονολόγιο της απελευθέρωσης μέχρι διαδραστικό χάρτη με τα στέκια της Κατοχής.
Η Ταινιοθήκη της Ελλάδος έχει προετοιμάσει το αφιέρωμα «Εικόνες της κατοχής και της απελευθέρωσης». Πρόκειται για εννέα ταινίες μυθοπλασίας (από το 1946 ως το 1970) και οκτώ ντοκιμαντέρ από την Ταινιοθήκη Τηλεόρασης του Αρχείου της ΕΡΤ που εστιάζουν στις χρονικές περιόδους της Κατοχής και της Απελευθέρωσης με επίκεντρο την Αθήνα, κι όχι μόνο. Η είσοδος είναι ελεύθερη και σχεδόν όλες τις ταινίες και τα ντοκιμαντέρ προλογίζουν ακαδημαϊκοί, σκηνοθετές και κριτικοί κινηματογράφου.
Αυτές είναι αναλυτικά οι ταινίες μυθοπλασίας του αφιερώματος. Κάποιες όπως το «Οι Γερμανοί ξανάρχονται» είναι από τις πιο γνωστές ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου, ενώ άλλες όπως το «Μπλόκο», είναι σχεδόν άγνωστες.
Αδούλωτοι σκλάβοι (1946) του Βίωνα Παπαμιχάλη
Ένα διπλό σημαντικό ντεμπούτο: H Έλλη Λαμπέτη στην πρώτη κινηματογραφική της ερμηνεία, και το πρώτο κινηματογραφικό soundtrack του Μάνου Χατζιδάκι. Στην Αθήνα, παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, μια παρέα νέων σχεδιάζει να ανεβάσει το Όνειρο θερινής νυκτός του Σαίξπηρ. Η έκρηξη όμως του πολέμου ανατρέπει τα πάντα. Την ταινία, η οποία αποτελεί και την πρώτη ελληνική ταινία με θέμα την αντίσταση, ξεκίνησε να σκηνοθετεί ο Μάριος Πλωρίτης. Υπό το φόβο της αποτυχίας σύντομα την εγκατέλειψε και την ολοκλήρωσε ο σκηνοθέτης και επίσης κριτικός κινημ/φου Βίων Παπαμιχάλης, στον οποίον και καταχωρήθηκε, δίχως να λάβει τελικά εξαιρετικές κριτικές.
Ματωμένα Χριστούγεννα (1951) του Γιώργου Α. Ζερβού,
H Έλλη Λαμπέτη σε μια εξαιρετική ερμηνεία θυσιάζει την προσωπική της ευτυχία για την ελευθερία της πατρίδας της, ταυτιζόμενη με το αίσθημα της περηφάνιας ενός ολόκληρου έθνους. Η ταινία προβλήθηκε στο διεθνές φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι το 1956, ενώ δίχασε την ελληνική κριτική.
Οι Γερμανοί ξανάρχονται (1948) του Αλέκου Σακελλάριου
Ταινία σταθμός για τη συλλογική μνήμη καθώς ατάκες αλλά και ολόκληρες σκηνές της έχουν γίνει πλέον κλασικές και ανάρπαστες, όπως το «Άνθρωποι, άνθρωποι προς τι το μίσος και ο αλληλοσπαραγμός;» του Χρήστου Τσαγανέα. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος έχει τελειώσει, με την Ελλάδα να ταλανίζεται μέσα στη δίνη του Εμφυλίου. Ένα φιλήσυχο ανθρωπάκι μιας αθηναϊκής γειτονιάς, στο ρόλο του ο ανεπανάληπτος κωμικός Βασίλης Λογοθετίδης, βλέποντας τον εμφύλιο σπαραγμό να έχει διαδεχθεί την εθνική ομοψυχία που επικρατούσε στην κατοχή, ονειρεύεται στον ύπνο του τους Γερμανούς να επιστρέφουν ως κατακτητές και τους Έλληνες να μονάζουν: «Ε βρε!… βούρδουλας που σας χρειάζεται, αφού αντί να γευθείτε την ελευθερία και την κοινωνική ειρήνη, επιδίδεστε σε ατέρμονες αλληλοφαγωμάρες!» Πρόκειται για τη μόνη ταινία -μέχρι την επιβολή της δικτατορίας- που παρουσιάζει, έστω και με τη μορφή της διακωμώδησης, η μόνη άλλωστε οδός την εποχή εκείνη, το ρόλο της αριστεράς στην Κατοχή και τις εμφύλιες διαμάχες μετά την απελευθέρωση. Την ταινία θα προλογίσει ο ιστορικός Μανόλης Αρκολάκης.
Ψηλά τα χέρια Χίτλερ (1962) του Ροβήρου Μανθούλη
Η πρώτη ελληνική ταινία για την κατοχή που αποφεύγει τον «εύκολο» ηρωισμό και μελοδραματισμό των περισσότερων αντίστοιχης θεματικής ταινιών σε σενάριο του Διονύση Μήλα και σκηνοθεσία του Ροβήρου Μανθούλη, ανανεωτή της κινηματογραφικής γραφής, ο οποίος μετέπειτα θα αναπτύξει έντονη αντιδικτατορική δράση στο Παρίσι κι θα εξελιχθεί σε κοσμογυρισμένο κινηματογραφιστή και πολυπράγμονα συγγραφέα. Ρεσιτάλ ερμηνείας και από τον Βασίλη Διαμαντόπουλο. Δύο φίλοι συναντιούνται τυχαία μετά από χρόνια και θυμούνται όσα κωμικοτραγικά έζησαν μαζί, κατά τη διάρκεια της Κατοχής.
Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση; (1971) του Ντίνου Κατσουρίδη
Ο Θανάσης Βέγγος υποδύεται έναν εργάτη που ύστερα από παρεξήγηση συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς ως ο Ιβάν, ο διαβόητος αρχηγός των συγκρατούμενων του αντιστασιακών, και καταδικάζεται σε θάνατο. Στην ταινία αυτή ο Κατσουρίδης αναγάγει το ταλέντο του Βέγγου, που έχει ήδη προλειάνει ο Μανθούλης στο Ψηλά τα χέρια Χίτλερ, σε σύμβολο: ο δίχως επίγνωση ήρωας που όμως αποδέχεται την πρόκληση της μοίρας και τελικά επιδοκιμάζεται (επαινείται) ως συνειδητός ήρωας (Α. Μητροπούλου). Η ταινία θριάμβευσε στο 12ο φεστιβάλ ελληνικού κινηματογράφου αποσπώντας τα βραβεία καλύτερης ταινίας, σεναρίου και Α’ ανδρικού ρόλου.
Ουρανός (1962) του Τάκη Κανελλόπουλου
Η μοναδική σκηνοθετική μάτια του «ανεξάρτητου» αυτού πρώιμου μοντερνιστή αποτυπώνει με ιδιαίτερο λυρισμό, ποίηση και απλότητα την φρίκη της εποποιίας του ’40 ιδωμένη μέσα από τη ζωή δύο ζευγαριών που ο πόλεμος θα σημάνει και τον χωρισμό τους. Οι άντρες φεύγουν για το αλβανικό μέτωπο. Σκοτώνονται, το μέτωπο καταρρέει και το πένθος σκεπάζει τα πάντα σαν ουτοπία στο φόντο του μελαγχολικού μακεδονικού τοπίου.
Προδοσία (1964) του Κώστα Μανουσάκη
Λίγοι ξέρουν ότι το σενάριο αυτής της ταινίας-υπόδειγμα συνδυασμού εισπρακτικής επιτυχίας και αποδοχής της κριτικής- υπογράφει ο σπουδαίος μεταφράστης και πεζογράφος Άρης Αλεξάνδρου. Εμπορική παραγωγή του Κλέαρχου Κονιτσιώτη, υπόδειγμα συνδυασμού εισπρακτικής επιτυχίας και αποδοχής της κριτικής, αποτελεί μια από τις λιγοστές ταινίες που αφορούν τις διώξεις ενάντια στους Έλληνες Εβραίους που οδήγησαν στον αφανισμό των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα. Την περίοδο της Κατοχής ένας Γερμανός αξιωματικός, (Πέτρος Φυσσούν), γνωρίζει και ερωτεύεται μια νεαρή Ελληνίδα (Έλλη Φωτίου). Όταν μαθαίνει πως είναι Εβραία την προδίδει στα Ες-Ες και εγκαταλείπει τη χώρα.
Μπλόκο (1964), του Άδωνι Κύρου
Πρώτη και τελευταία σκηνοθετική δουλειά στην Ελλάδα του σουρεαλιστή, κριτικού κινημ/φου και κινηματογραφιστή Άδωνι Κύρου -διεθνώς ονομαζόμενου Ado Kyrou. Το ιστορικό γεγονός του μπλόκου της Κοκκινιάς ιδωμένο μέσα από τη ματιά του αντικομφορμιστή σκηνοθέτη, μετέπειτα επιβάτη στο Ματαρόα, που θα περάσει την υπόλοιπη ζωή του στο Παρίσι, πρωτοπορώντας τόσο στη γραφή, όσο και την κινηματογραφική και τηλεοπτική σκηνοθεσία. Η ταινία απαγορεύτηκε μόλις πέντε μήνες μετά την πρώτη προβολή της στους κινηματογράφους.Η διεύθυνση φωτογραφίας είναι του Γιώργου Πανουσόπουλου και η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη.
Αυτοί που μίλησαν με τον θάνατο (1970) του Γιάννη Δαλιανίδη
Μία συγκλονιστική ιστορία αγάπης που δοκιμάζεται σκληρά μέσα στις τραγικές μέρες της γερμανικής κατοχής. Με πρωταγωνιστές τους Ζωή Λάσκαρη και Γιάννη Φέρτη, αλλά και εξαιρετικές ερμηνείες από τους Χρόνη Εξαρχάκο, Μάνο Κατράκη και Παντελή Ζερβό ο περισσότερο γνωστός από τα μιούζικαλ και ηθικοπλαστικά μελοδράματα Δαλιανίδης, υπογράφει μια πολύ ανθρώπινη ταινία.
Αυτό είναι το αναλυτικό πρόγραμμα των προβολών στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος
Πέμπτη 15/10
19:00 Ήταν ο δικός μας πόλεμος: Η ιστορία του Γιώργου Οικονόμου,
Άγγελος Κοβότσος (2000, 27΄)
Προλογίζει ο σκηνοθέτης
Σημαίες οι φοβερές της λευτεριάς, Τάκης Σακελλαρίου (2015, 15΄), Ιστορική έρευνα: Βασιλική Λάζου, Γιάννης Σκαλιδάκης
Προλογίζει ο σκηνοθέτης
Τη νύχτα που κατέβηκε η σβάστικα, Σοφία Ν. Σφυρόερα (1997, 34΄)
21:00 Ουρανός, Τάκης Κανελλόπουλος (1962, 80΄)
Προλογίζει η Μαρία Χάλκου, επιμελήτρια του Filmicon: Journal of Greek Film Studies.
Παρασκευή 16/10
18:45 Αυτοί που μίλησαν με τον θάνατο, Γιάννης Δαλιανίδης (1970, 100΄)
Προλογίζει η Ορσαλία-Ελένη Κασσαβέτη, μεταδιδακτορική ερευνήτρια Πανεπιστημίου Πατρών
Έλλη Λαμπέτη
Προλογίζει ο Ιάσων Τριανταφυλλίδης, ιστορικός-κριτικός κινηματογράφου
20:45 Αδούλωτοι σκλάβοι, Βίων Παπαμιχάλης (1946, 66΄)
22:00 Ματωμένα Χριστούγεννα, Γιώργος Α. Ζερβός (1951, 96΄)
Σάββατο 17/10
19:00 Πρώτη προβολή
Το Στάρι, Ομάδα hιστορισταί (2015, 90),Ένα φιλμ για την πείνα, τον επισιτισμό και την αποστολή διεθνούς βοήθειας στην Ελλάδα της Κατοχής, ιστορική επιμέλεια: Μαρία Σαμπατακάκη
20.30 Συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με τους συντελεστές της ταινίας και τους: Νίκος Κουρμουλή, κριτικός κινηματογράφου,Γιάννης Κοροδήμο, διευθυντή πολεμικoύ μουσείου. Παρεμβαίνουν οι ιστορικοί-συμμετέχοντες στο ντοκιμαντέρ.Συντονιστής: Σπύρος Κακουριώτης, δημοσιογράφος, εφημ. Η Αυγή
Κυριακή 18/10
19.00 Προβολή αρχειακού υλικού
-Αποσπάσματα από Βίους Παράλληλους, του Ροβήρου Μανθούλη(Εικόνες από την Ελλάδα νο 1, της Φίνος Φιλμς, 1944, 11΄)
-Από την τραγωδία της σκλαβωμένης Ελλάδος 1941-44, Άγγελος Παπαναστασίου, 26’.Αφηγείται ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης, ιστορικός
20:15 Συζήτηση στρογγυλής τραπέζης
Εικόνες της κατοχής & της απελευθέρωσης στον ελληνικό κινηματογράφο.Συμμετέχουν: Γιώργος Ανδρίτσος, ιστορικός
Μαρία Κομνηνού, Αν. Καθηγήτρια ΕΚΠΑ, Γεν. Γραμ. ΔΣ Ταινιοθήκης της Ελλάδος,Γιάννης Μπακογιαννόπουλος, κριτικός κινηματογράφου,Μάνος Ζαχαρίας, κινηματογραφιστής.Συντονιστής:Άκης Καπράνος, κριτικός κινηματογράφου, εφημ. Τα Νέα
21:30 Προδοσία, Κώστας Μανουσάκης (1964, 93’)
Δευτέρα 19/10
19:00 Συναντήσεις με τη μητέρα μου Λέλα Καραγιάννη, Βασίλης Λουλές (2005,
29΄)
Μόνο μυρίζοντας γιασεμί – Για την Αθήνα την περίοδο της Κατοχής,
Γιάννης Οικονομίδης (1994, 30΄) Προλογίζει ο σκηνοθέτης
Δίστομο, η μεγάλη σφαγή, Μάχη Λιδωρικιώτη (1984, 35΄)
Προλογίζει η Χριστίνα Σταμούλη, νομικός – μέλος Εθνικού Συμβουλίου για τη διεκδίκηση των Γερμανικών επανορθώσεων
21:15 Οι Γερμανοί ξανάρχονται, Αλέκος Σακελλάριος (1948, 90΄)
Προλογίζει ο Μανόλης Αρκολάκης, ιστορικός
Τρίτη 20/10
Θανάσης Βέγγος
19:00 Ψηλά τα χέρια Χίτλερ, Ροβήρος Μανθούλης (1962, 77΄)
Προλογίζει ο Θανάσης Γάλλος, ιστορικός
21:00 Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση, Ντίνος Κατσουρίδης (1971, 92΄)
Προλογίζει ο Γιάννης Σολδάτος, εκδότης-συγγράφεας
Τετάρτη 21/10
18:30 Χρονικό της Αντίστασης – Απελευθέρωση, Αντώνης Βογιάζος (1985, 61΄)
19:45 Το μπλόκο της Κοκκινιάς, Διονύσης Γρηγοράτος (1983, 76΄)
21:15 Το μπλόκο, Άδωνις Κύρου (1965, 90΄)
Προλογίζει ο Γιώργος Ανδρίτσος, ιστορικός