«Ανα-δρομή» λέγεται η έκθεση του Κώστα Παπανικολάου στο χώρο της συλλογής του Σωτήρη Φέλιου, στη Φωκίωνος Νέγρη. Αυτόν τον χαρακτήρα είχε και η συνάντησή μας με τον ζωγράφο, στο εργαστήρι του στην Καισαριανή. Μπροστά μας ήταν όλη του η πορεία, από τις σπουδές, τις πρώτες ιδέες ως ένα μνημειακό έργο, εμπνευσμένο από τις τοιχογραφίες της Πομπηίας που ετοιμάζει για την άνοιξη. Πιάνοντας το νήμα απ’ αυτήν τη μνημειακή τέχνη, ο Παπανικολάου μας μιλάει για την ουσία της ζωγραφικής που παρομοιάζει με το ψωμί και, μιλώντας για τα δικά του, εντάσσει τη δική του φωνή με τους παλιούς, ανώνυμους θεράποντες της τέχνης του.
«Γεννήθηκα στο Ριζοβούνι Πρεβέζης το ’59. Εκεί, πρόλαβα να ζήσω την προβιομηχανική εποχή της οικιακής οικονομίας, χωρίς ρεύμα και νερό στο σπίτι, αλλά με τα ζώα μας, τα γίδια, το γαϊδούρι και τα σκυλιά μας. Από το Ριζοβούνι ήρθε η οικογένειά μου στην Ελευσίνα το ’70, στο ξεκίνημα της Πετρόλα. Ο πατέρας ήταν οικοδόμος, είχε όμως την έγνοια να μάθουμε γράμματα. Ο ίδιος μάλιστα, θυμάμαι, σχεδίαζε και σκάλιζε σε φούρκες. Πρώτη φορά μας πήρε ο ίδιος στο αρχαιολογικό της Αθήνας. Βλέποντας τα πράγματα αυτά, ένιωσα όπως ο νέος για πρώτη φορά το εφήβαιο. Δε θα ξεχάσω την εντύπωση που μου έκανε η Αφροδίτη με το σανδάλι και τον Πάνα!»
«Από 15 χρονών ήξερα ότι θα γίνω ζωγράφος. Έπαιρνα το λεωφορείο από την Ελευσίνα για το αρχαιολογικό, όπου κι αντέγραφα ό,τι μου άρεσε. Αλλά και μέσα στην εκκλησία, έβλεπα τις ιστορίες κάτω από τα πόδια των Αγίων, τα τοπία, το σχόλιο που γινόταν μέσα στην εικονογραφία. Όταν άρχισα να κάνω σχέδιο για να περάσω στην Καλών Τεχνών, διαπίστωσα το εξής στη βυζαντινή ζωγραφική: Μπορείς να δεις μια εικόνα φορητή ή μια τοιχογραφία από απόσταση 200 μ. και ν’ αναγνωρίσεις ότι είναι βυζαντινή. Αυτό δεν το είχα ξαναδεί σε καμία άλλη τέχνη. Μου είχε κάνει εντύπωση πώς περιγράφει την ψυχή του θεάσθαι. Η ζωγραφική εκεί είναι σα μουσική, τη νιώθεις, είσαι μέσα στο έργο και συντελείται κάτι σωματικό και πνευματικό μαζί. Ο κραδασμός που σου προκαλεί η ζωγραφική μέσα στην εκκλησιά έχει κάτι το μοναδικό.»
Υπάρχουν δύο είδη ζωγράφων: οι ταχυδρόμοι κι αυτοί που υπογράφουν το έργο τους. Ταχυδρόμο λέμε αυτόν που ισχυρίζεται ότι μεταφέρει την παλαιά γνώση και την εμπειρία της ζωγραφικής, όπως ο τίμιος ταχυδρόμος μεταφέρει ατόφια την επιταγή στη χήρα του ναύτη.
Σχηματικά θα λέγαμε ότι αυτό είναι ο λαϊκός ζωγράφος, που ενίοτε μπορεί να παρεμβαίνει και λίγο, ανάλογα με το τί είναι ωραίο για την κοινωνία. Για παράδειγμα, οι βυζαντινοί έγραφαν διά χειρός, ότι είναι ενδιάμεσοι, «ταχυδρόμοι» της παλιάς γνώσης. Αυτό ήταν και μία πραγματική ταπείνωση ότι υπηρετούν κάτι μεγαλύτερο από τους ίδιους. Οι άλλοι ζωγράφοι ανήκουν στο δυτικό κόσμο.»
«Δε γίνεται να γίνεις ζωγράφος, αν δεν είσαι φιλόδοξος! Αλλιώς, κάνε μια δουλειά για να ζήσεις. Ο ζωγράφος ποντάρει στο χάος για να ζήσει. Ελλοχεύει, βέβαια, να γίνεις πουτάνα επ’ αμοιβή, αλλά αυτό είναι ευθύνη του ζωγράφου. Κινδυνεύεις δηλαδή να επαναλαμβάνεις τον εαυτό σου χάρη του εμπορίου. Εγώ δεν ήθελα να το κάνω αυτό. Στα μέσα του ’90, μου ζήτησαν ατομική έκθεση στη Ζουμπουλάκη, όπου τότε συγκέντρωνε όλα τα μεγάλα ονόματα. Δεν μπορούσα να κοιμηθώ για ένα μήνα! Όλα τα έργα πουλήθηκαν πριν τα εγκαίνια. Το έργο με την ελιά μάλιστα είχε τεράστια εμπορική απήχηση. Έκανα μερικές ώσπου στην πέμπτη μπούκωσα! Μετά δεν ήθελα να κάνω τίποτα. Κι έκανα να ζωγράφισω ένα χρόνο. Έπεσα στις πολυκατοικίες, κόντρα στην εμπορική αναγνωρισιμότητα».
«Το φως που έχει ήχο στην ψυχή σου είτε στον τοίχο ή τη θάλασσα, είτε επάνω στην ελιά ή την πολυκατοικία, αυτό μετράει. Διά του φωτός γίνεται ορατή η ζωγραφική. Το φως, ο κραδασμός που έχει το θέμα, ασχέτως εμπορίου. Το θέμα από μόνο του δε λέει τίποτα. Λόγου χάρη, ένα ποίημα που μιλά για την ομορφιά δεν είναι απαραίτητα ωραίο ποίημα. Ο τίτλος ή το θέμα δε σώζει το έργο, δεν του εξασφαλίζει την ποιότητα. Στο «μάγειρα» οφείλεται το καλό αποτέλεσμα. Τα υλικά και τα στοιχεία των τεχνών είναι ανοικτά προς όλους, το ίδιο και η γνώση. Αυτό δε σημαίνει ότι όσοι έχουν τη γνώση κάνουν και αριστουργήματα. Το θέμα είναι η ζωγραφική πράξη κι όχι η θεματογραφία.»
«Είδα σαν μια μυστική εικόνα στον ύπνο μου έναν λόφο καλοκαιρινό, με τις ελιές στη σειρά, με συκιές και ξερά αγριοάγκαθα, την ώρα που το φως γίνεται σχεδόν κόκκινο. Οι σιλουέτες της ελιάς και της συκιάς ήταν σα νότες πάνω στις σειρές των δένδρων. Ξύπνησα και άρχισα να ζωγραφίζω την εικόνα που είδα στ' όνειρό μου. Φούγκα το ονομάτισα γιατί έχει επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Κατά τη γνώμη μου, όσο πιο αυστηρή είναι η κατασκευή, τόσο πιο ελεύθερο είναι το έργο».
«Η εικόνα είναι πολύ ισχυρή, πόσο μάλλον όταν είναι χειροποίητη. Γίνεται με τον ίδιο τρόπο, που γινόταν πάντα. Έχει δηλαδή και την αρχαία τελετουργία μέσα της, όσο συνειδητά την τηρεί κάποιος. Μοιάζει με το ψωμί».
Το Σάββατο 14 και την Κυριακή 29 Ιανουαρίου ο Κώστας Παπανικολάου ξεναγεί το κοινό στο φιλόξενο χώρο της «Αρκαδίας» (Φωκίωνος Νέγρη 16). Με πλοηγό 32 έργα της συλλογής Φέλιου, που καλύπτουν το σύνολο σχεδόν της πορείας του καλλιτέχνη από τα σπουδαστικά χρόνια ως την πρόσφατη περίοδο της δουλειάς του, ο Παπανικολάου μιλά για την προσωπική του ζωγραφική περιπέτεια, από τους δρόμους της Καισαριανής ως τα αρχοντικά του Πόρου κι από τα φαγιούμ ως τα αλφαβητάρια και τη λαϊκή τέχνη. Την έκθεση επιμελήθηκε η ιστορικός τέχνης Τατιάνα Σπινάρη – Πολλάλη και η είσοδος για το κοινό είναι ελεύθερη.