«Αλλά η αληθέστατη αιτία, ήτις όμως παρέμεινε αφανής, μήποτε λεχθείσα, φρονώ ότι υπήρξεν η γιγάντωσις των Αθηνών ήτις ενεποίει τον φόβον εις του Λακεδαιμόνιους και ηνάγκασε τούτους να πολεμήσουν»: Έτσι συνοψίζει ο Θουκυδίδης τον λόγο που οδήγησε τους Έλληνες στην πλέον αιματηρή και μακρά εμφύλια σύγκρουση της ιστορίας τους- τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, λίγες δεκαετίες μετά τη νίκη στους Περσικούς Πολέμους. Η άνοδος της δύναμης της Αθήνας – κομβικής σημασίας για την οποία ήταν η ίδρυση της Συμμαχίας της Δήλου, το 478-479 πΧ- προκάλεσε την ανησυχία της Σπάρτης, η οποία είδε τη δύναμή της να απειλείται από τις αθηναϊκές φιλοδοξίες. Η Σπάρτη αντέδρασε στρατιωτικά σε πρώτη φάση στα μέσα του 5ου αιώνα (453-446 πΧ), σε μια αμφίρροπη σύγκρουση, η οποία όμως επιβεβαίωσε την ύπαρξη δύο «στρατοπέδων». Η κύρια σύγκρουση άρχισε το 431 πΧ, και σε αυτή οδήγησε μια σειρά από αφορμές, όπως η αντιπαράθεση μεταξύ Κερκυραίων και Κορινθίων, τα γεγονότα στην Ποτίδαια και το «Μεγαρικό Ψήφισμα»: πρακτικά ο εμπορικός αποκλεισμός των Μεγάρων από την Αθηναϊκή Συμμαχία, την οποία είχαν εγκαταλείψει και είχαν υποστηρίξει την Κόρινθο, σύμμαχο των Σπαρτιατιών, στην Ποτίδαια.
Τον Πελοποννησιακό Πόλεμο παρουσιάζουν συνοπτικά σε χάρτη δύο βίντεο – παραγωγές του EmperorTigerstar και του S&F Production αντίστοιχα, δίνοντας μια αρκετά καλή «οπτική» γεύση σχετικά με το πόσο εκτεταμένη ήταν η μεγαλύτερη εμφύλια σύγκρουση της ελληνικής ιστορίας.
Η έναρξη του Πολέμου
Η πρώτη φάση ήταν ο Αρχιδάμειος Πόλεμος (431-421 πΧ) με την εισβολή των Σπαρτιατών υπό τον Αρχίδαμο στην Αττική και τη λεηλασία της, επιδιώκοντας να παρασύρουν τους Αθηναίους σε χερσαία μάχη, όπου οι Λακεδαιμόνιοι είχαν το πλεονέκτημα. Ο Περικλής δεν παρασύρθηκε: Οι Αθηναίοι κλείστηκαν στα τείχη τους και έστειλαν τον στόλο τους να πλήξει τα πελοποννησιακά παράλια. Ωστόσο, ο χερσαίος αποκλεισμός της Αθήνας είχε τις επιπτώσεις του, και μία εξ αυτών ήταν ο λοιμός, που αποδεκάτισε τον πληθυσμό και προκάλεσε τον θάνατο του Περικλή, με αποτέλεσμα την επικράτηση της φιλοπόλεμης πτέρυγας, υπό τον Κλέωνα.
Ο πόλεμος κλιμακώθηκε: Μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες των Αθηναίων ήταν η επιχείρηση στην Πύλο (425 πΧ), που είχε αποτέλεσμα μια ταπεινωτική ήττα για τους Σπαρτιάτες στη Σφακτηρία, με 292 Σπαρτιάτες οπλίτες να πιάνονται αιχμάλωτοι, πολύ κοντά στην ίδια τη Σπάρτη, και οι αθηναϊκές επιθέσεις στα κορινθιακά εδάφη- ενώ επίσης η Αθήνα επεδίωκε να πάρει τον έλεγχο των Μεγάρων και της Βοιωτίας, σε μια μορφή «υβριδικού» πολέμου (όπως θα λέγαμε με σημερινούς όρους), δηλαδή συνδυάζοντας στρατιωτικές επιχειρήσεις με προπαγάνδα, υποκίνηση εξεγέρσεων κλπ.
Σπαρτιατική αντεπίθεση στη βόρεια Ελλάδα
Η σπαρτιατική αντεπίθεση ήρθε στη Χαλκιδική, όπου ο Βρασίδας κατάφερε να θέσει υπό τον έλεγχό του την Αμφίπολη, κάτι που αποτέλεσε μεγάλη απώλεια για την Αθήνα. Ακολούθησε σύντομη ανακωχή, ωστόσο το 422 πΧ ο Κλέωνας ανέκτησε την Τορώνη, επιχειρώντας ανεπιτυχώς να πάρει πίσω την Αμφίπολη- σε μια επιχείρηση που είχε αποτέλεσμα την καταστροφή της δύναμής του και τον θάνατο του ίδιου- αλλά και του Βρασίδα. Οι δύο αυτοί θάνατοι (σημειώνεται πως ο Βρασίδας και ο Κλέωνας ήταν αντίθετοι σε κάθε πρόταση διακοπής των συγκρούσεων) άνοιξαν τον δρόμο για ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις, που οδήγησαν στη Νικίειο Ειρήνη, η οποία ήταν πιο ευνοϊκή για τους Αθηναίους- προκαλώντας την αντίδραση πολλών συμμάχων των Σπαρτιατών. Το επόμενο χρονικό διάστημα (421-415) χαρακτηρίστηκε κυρίως από το διπλωματικό παιχνίδι της Κορίνθου, που επεδίωξε να εξελιχθεί σε τρίτη δύναμη, προσεταιριζόμενη μέλη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, κάτι που έφερε ακόμα πιο κοντά την Αθήνα και τη Σπάρτη.
Επιχείρηση απομόνωσης της Σπάρτης
Ωστόσο, το 420 πΧ αυτό άλλαξε: Στην Αθήνα είχε ανέβει το «άστρο» του Αλκιβιάδη, ο οποίος επεδίωξε, μέσω ενός πολύπλοκου πολιτικοστρατιωτικού σχεδίου να απομονώσει τη Σπάρτη από συμμάχους της στην Πελοπόννησο, χωρίς όμως επιτυχία: Αυτό που επιχειρήθηκε ήταν η συμμαχία της Αθήνας με το Άργος, τη Μαντίνεια και την Ήλιδα- μέλη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας που δυσφορούσαν για τη στάση της Σπάρτης ως επικεφαλής της. Αποκορύφωμα ήταν η (οριακή) μάχη της Μαντινείας, όπου υπερίσχυσαν οι Σπαρτιάτες. Το 416 έλαβε χώρα η επέμβαση της Αθήνας στην ουδέτερη Μήλο, με αποτέλεσμα την επιβολή της αθηναϊκής ηγεμονίας σε αυτήν- ένα περιστατικό που θεωρείται από τα πλέον έντονα και δραματικά παραδείγματα «realpolitik» και πολιτικού κυνισμού από την αθηναϊκή πλευρά (ο γνωστός διάλογος Αθηναίων και Μηλίων).
Σικελική εκστρατεία
Ακολούθησε το 415- 413 πΧ η καταστροφική για την Αθήνα Σικελική Εκστρατεία: Στη σικελική περιπέτεια – το μεγαλύτερο εγχείρημα του είδους του που είχε επιχειρήσει ποτέ η Αθήνα- παρέσυρε την πόλη του ο Αλκιβιάδης, με αφορμή την έκκληση για βοήθεια από την Έγεστα, που αντιμετώπιζε τον Σελινούντα- μια επέμβαση που έφερε την Αθήνα σε σύγκρουση με τις ισχυρές Συρακούσες, αποικία της Κορίνθου. Ωστόσο, ο Αλκιβιάδης (ο οποίος, τυχοδιώκτης και αμοραλιστής ή όχι, είχε αναμφίβολες πολιτικές και στρατιωτικές ικανότητες) βρέθηκε εκτός κάδρου σύντομα, λόγω του σκανδάλου του αποκεφαλισμού των «ερμαϊκών στηλών», για το οποίο βρέθηκε (δίκαια ή άδικα) κατηγορούμενος. Ο Αλκιβιάδης ανακλήθηκε στην Αθήνα, με αποτέλεσμα να αποστατήσει και να καταφύγει στη Σπάρτη, όπου παρείχε πολύτιμες στρατηγικές συμβουλές: Το αποτέλεσμα ήταν οι Σπαρτιάτες να ενισχύσουν τους Συρακούσιους, να μεταφέρουν τον πόλεμο στην Αττική, οχυρώνοντας τη Δεκέλεια και αποκλείοντας την Αθήνα από πολύτιμους πόρους, και να ζητήσουν περσική οικονομική βοήθεια για να φτιάξουν ισχυρό στόλο. Το αποτέλεσμα ήταν η τρομακτική καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελία, όπου χάθηκε το μεγαλύτερο τμήμα του στόλου και 40.000 άνδρες (περιλαμβανομένων των στρατηγών).
Η τελική φάση
Στο επόμενο στάδιο του πολέμου, η Αθήνα, με ελάχιστο στόλο, στρατό και χρήματα, δέχεται την ασφυκτική πίεση των Σπαρτιατών, οι οποίοι έχουν στρατεύματα υπό τον βασιλιά Άγη στη Δεκέλεια. Χάνοντας συμμάχους και με 20.000 δούλους να αυτομολούν προς τους Σπαρτιάτες, οι Αθηναίοι, για να διασφαλίσουν τον ανεφοδιασμό με τρόφιμα και να διατηρήσουν ό,τι είναι δυνατόν από την αυτοκρατορία τους μετατρέπουν σε κύρια ναυτική βάση τους τη Σάμο, μεταφέροντας τον πόλεμο στο ανατολικό Αιγαίο. Το 411 π.Χ, Αθηναίοι στρατηγοί προσεγγίζουν τον Αλκιβιάδη, που τώρα βρισκόταν στην περσική αυλή, και οι ολιγαρχικοί επιχειρούν να αλλάξουν το πολίτευμα της Αθήνας, με την υπόσχεση περσικής οικονομικής βοήθειας. Αν και η Εκκλησία του Δήμου αποδέχεται τη «μεταπολίτευση» αυτή κατ'αρχήν, το γεγονός ότι οι ολιγαρχικοί προσβλέπουν σε στήριξη από τους Σπαρτιάτες ανατρέπει τα δεδομένα, και ακολουθεί «αντεπανάσταση» των μετριοπαθών υπό τον Θηραμένη, στερώντας από τους Σπαρτιάτες την ευκαιρία να δώσουν τέλος στον πόλεμο επί τόπου.
Το 410 πΧ το αθηναϊκό ναυτικό συντρίβει τον σπαρτιατικό στόλο υπό τον Μίνδαρο στην Κύζικο (εξ ου και η γνωστή λακωνική επιστολή «Τα πλοία καταστράφηκαν. Ο Μίνδαρος είναι νεκρός. Οι άνδρες πεινούν. Δεν ξέρουμε τι να κάνουμε») και η Αθήνα ανακτά τον έλεγχο του Ελλησπόντου και της Προποντίδας. Ο Αλκιβιάδης επιστρέφει θριαμβευτικά στην Αθήνα και αποκαθίσταται, αποκτώντας το αξίωμα του στρατηγού- αυτοκράτορος- αλλά αυτό δεν διαρκεί πολύ, καθώς καθαιρείται λόγω των ενεργειών ενός υποδιοικητή του και καταφεύγει σε ένα οχυρό της Χερσονήσου. Παρόλα αυτά, οι αθηναϊκές νίκες στο βόρειο Αιγαίο συνεχίζονται, με τον αθηναϊκό στόλο να τσακίζει και πάλι τους Σπαρτιάτες στις Αργινούσες. Όμως αλλαγές έχουν γίνει και στη σπαρτιατική ηγεσία: Αναλαμβάνει ο Λύσανδρος, ο οποίος και καταφέρνει να αιφνιδιάσει το 405 πΧ στους Αιγός Ποταμούς στον Ελλήσποντο τον αθηναϊκό στόλο, σε ένα αποφασιστικό πλήγμα για την Αθήνα- η οποία παραδίνεται το 404 πΧ, καθώς είναι αποκλεισμένη από ξηρά και θάλασσα, με την πτώση της να φαντάζει αναπόφευκτη. Η Σπάρτη επέβαλε ταπεινωτικούς όρους , αλλά αρνήθηκε να δεχτεί τις απαιτήσεις της Θήβας και της Κορίνθου, που ήθελαν η Αθήνα να καταστραφεί και οι κάτοικοί της να γίνουν δούλοι.
Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος είχε λάβει τέλος. Σε αυτόν είχαν συμμετάσχει οι περισσότερες ελληνικές πόλεις- κράτη, ενώ οι συγκρούσεις είχαν επεκταθεί σχεδόν σε όλο τον ελληνόφωνο κόσμο- με την Αθήνα να χάνει έναν πόλεμο τον οποίο μπορούσαν να κερδίσουν ευκολότερα από τη Σπάρτη.
Πηγές: