Στον Όμηρο «ἄγραυλοι ποιμένες» (‘βοσκοί στα χωράφια’) συναντούν πεινασμένα κιτρινόμαυρα λιοντάρια (στην Ιλιάδα Σ, στίχ. 162). Στη Θεογονία, μια σύνθεση η οποία μοιάζει εν πολλοίς με τη Γένεση της Βίβλου και χρονολογείται περί το 700 π.Χ., ένας τσοπάνης ονόματι Ησίοδος, οδηγώντας τα κοπάδια του στις βουνοπλαγιές του Ελικώνος, συναντά τις Μούσες να γλιστρούν από την κορυφή, τραγουδώντας και χορεύοντας σαν αιθέριες μπαλλαρίνες. Εμφανιζόμενες μπροστά του σε μια «επιφάνεια» (ένα είδος θεοφάνειας), ψέγουν το σινάφι του πατόκορφα, ξεκινώντας με ταξικό σχετλιασμό, «τσοπάνηδες στα χωράφια (ποιμένες ἄγραυλοι), άθλια υποκείμενα ντροπής, έρμαια της κοιλιάς!» (στίχ. 26). Εν συνεχεία όμως τον επιβραβεύουν με ένα σκήπτρο από κλαδί δάφνης, έμβλημα του προνομιούχου αοιδού-ποιητή, και εμφυσούν στα σωθικά του το θεϊκό τραγούδι με το οποίο ο Ησίοδος θα δοξολογήσει αυτές και πρώτιστα τον πατέρα τους Δία.
Στο Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον (2:1-21) “ποιμένες… ἀγραυλοῦντες” (2:8) στα περίχωρα της Βηθλεέμ είναι μάρτυρες της επιφάνειας ενός Αγγέλου, ο οποίος τους πλημμυρίζει με φως και τους πανικοβάλλει (κάτι που παραδοσιακά έκανε και ο «Πὰν ἄγραυλος» στην υπαίθρια επικράτειά του). Μετά από λίγα δευτερόλεπτα όμως ο Άγγελος Κυρίου αναγγέλλει προς ανακούφισή τους τη γέννηση του σωτήρος: «μὴ φοβεῖσθε· ἰδοὺ γὰρ εὐγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἔσται παντὶ τῷ λαῷ, ὅτι ἐτέχθη ὑμῖν σήμερον σωτήρ…” (2:10-11). Σαν να μη έφτανε η επιφάνεια ενός Αγγέλου Κυρίου, αίφνης εμφανίζεται ολόκληρη στρατιά Αγγέλων η οποία ψάλλει (εν χορώ, υποθέτω). Οι βοσκοί, μετά την ταραχή τους, συνέρχονται, ευφραίνονται και τραγουδούν την ίδια μελωδία μαζί με τους Αγγέλους, όπως λέει ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς (τέλη 13ου αιώνα) στην 58η Ομιλία του. Άραγε παίζουν τη χαρακτηριστική φλογέρα τους, τη σύριγγα; Τι τραγουδούν; Το Ευαγγέλιο του Λουκά παραθέτει το ουράνιο τραγούδι (2: 14): «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία.»
Στα περισσότερα όμως χειρόγραφα του χωρίου πιο πάνω απαντά ο τύπος εὐδοκίας (γενική ενικού), όχι η ονομαστική. Εὐδοκία εδώ σημαίνει ‘εύνοια’. Επομένως αυτό που εννοεί ο Ευαγγελιστής είναι ’Δοξα ας είναι στον Θεόν στους ουρανούς και σε ολόκληρη τη γη ειρήνη ανάμεσα στους ανθρώπους προς τους οποίους [ο Θεός] δείχνει την εύνοιά Του’: «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκίας» (χωρίς κόμμα μετά τη λέξη εἰρήνη). Ποιούς όμως ευνοεί ο Θεός; Και σε ποιο λαό, παρεμπιπτόντως, αναφέρεται η φράση «παντὶ τῷ λαῷ» στην πρόταση «ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἔσται παντὶ τῷ λαῷ» (2:10); Βλέποντας με τι χαρά τα παιδιά αντιδρούν στα Χριστούγεννα (μολονότι η χαρά αυτή προέρχεται σε πρώτο στάδιο από την προσμονή δώρων), υποπτεύομαι ότι η χαρά που ευαγγελίστηκε ο Άγγελος δεν μπορεί παρά να είναι πανανθρώπινη. Είναι η χαρά που γεμίζει την καρδιά ενός παιδιού είτε είναι στην Ινδία είτε στη Γκουατεμάλα, τη Γαλλία ή την Ουρουγουάη. Ίσως ακόμη και προσφυγόπουλα στη Μόρια της Λέσβου και στο Βαθύ της Σάμου νιώθουν κάποιες φορές τη χαρά αυτή. Είναι επίσης η χαρά που αισθάνονται οι γονείς όταν γεννηθεί το παιδί τους.
Tα Χριστούγεννα είναι η κατ’εξοχήν εποχή που αναποδογυρίζουν τα πράγματα. Οι φιλόλογοι μπορεί να επικαλεστούν το παράλληλο των ρωμαϊκών Σατουρναλίων, της πανάρχαιης πολυήμερης αγροτικής, κατά βάσιν, εορτής, η οποία ξεκινούσε στις 17 Δεκεμβρίου. Οι Ρωμαίοι καταργούσαν τότε τις κοινωνικές διακρίσεις ανάμεσα σε δούλους και ελεύθερους. Δούλοι και αφέντες γίνονταν ομοτράπεζοι. Το φαγοπότι και η οινοποσία πλαισίωναν την απαγγελία σκωπτικών στίχων και ασμάτων. Αντήλλασσαν και δώρα, κυρίως κεριά και πήλινα ομοιώματα. Ο φιλόλογος μέσα μου λέει ότι τα Χριστούγεννα είναι ο διάδοχος των Σατουρναλίων. Από την άλλη μεριά, η 25 Δεκεμβρίου ενδεχομένως είναι κάτι βαθύτερο από απλή μετάπλαση των Σατουρναλίων ή άλλων εορτών. Ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, ένας από τους πιο προικισμένους ρήτορες του ειδωλολατρικού και Χριστιανικού κόσμου, λέει (στην Ομιλία του «Εις το γενέθλιον του Σωτήρος ημών...») ότι τα Χριστούγεννα—κάθε Χριστούγεννα— έρχεται στη γη « ὁ ὢν ἐν τοῖς οὐρανοῖς» ενώ οι άνθρωποι εξυψώνονται στα ουράνια. Κατά τον Χρυσόστομο δεν είναι μόνο οι Μάγοι—η θρησκευτική ελίτ των Περσών—που συμμετέχουν σ’ αυτή τη σαρωτική αντιστροφή, αλλά και άνθρωποι από όλες τις κατηγορίες: δούλοι, ψαράδες, τελώνες, πόρνες, η Σαμαρείτιδα (μέλος μιας θρησκευτικής μειονότητος), και ιδιαίτερα οι περιθωριοποιημένοι.
Εύχομαι να μπορούν όλοι να νιώσουν σήμερα τη χαρά και την ελπίδα αυτής της εποχής, έστω και αν δεν δέχονται την ιδιαίτερη θεολογική αιτιολογία αυτών των συναισθημάτων.
Το μεσημέρι της 19ης Δεκεμβρίου έλαβα το εξής μήνυμα, “Καλησπέρα, Δάσκαλε. Τι κάνεις; Έγινα μπαμπάς!!!” Ο νέος μπαμπάς είναι πρώην φοιτητής μου ο οποίος απεφοίτησε το 2009 από το Παιδαγωγικό Τμήμα του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου στην Αλεξανδρούπολη. Είναι Πομάκος μουσουλμάνος από ορεινό χωριό του νομού Ξάνθης. Υπηρετεί σήμερα σε δημοτικό σχολείο ως δάσκαλος και εκπονεί μεταπτυχιακή εργασία με θέμα “Η θέση της μουσουλμάνας στην εκπαίδευση στη Θράκη”. Πριν από δύο μέρες ορκίστηκαν στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτείου στην Κομοτηνή 60 φοιτητές. Τον όρκο διάβασε η αριστούχος φοιτήτριά μας Zeynep Kral, μέλος της μουσουλανικής μειονότητος στην Ξάνθη. Αυτές είναι χαρές μεγάλες που καμία επίγεια δύναμη δεν μπορεί να μειώσει. Σε καιρούς χαλεπούς σφραγίζουν με ελπίδα το τέλος της χρονιάς.