Tο φθινόπωρο του 2012, με μικρή χρονική διαφορά, εκτυλίχθηκαν δύο συναφείς υποθέσεις: αφενός η σύλληψη και ποινική δίωξη του Φίλιππου Λοΐζου, δημιουργού της σατιρικής ιστοσελίδας «Γέρων Παστίτσιος», αφετέρου οι διαμαρτυρίες εναντίον της παράστασης Corpus Christi, στο θέατρο Χυτήριο και η δίωξη του σκηνοθέτη και συντελεστών της. Στις δύο υποθέσεις, εκτός από τη χρονική εγγύτητα, υπάρχουν σημαντικά κοινά στοιχεία: η «προσβολή των θείων», η κινητοποίηση ακραίων εκκλησιαστικών και ακροδεξιών στοιχείων, η άσκηση ποινικής δίωξης με αποτέλεσμα την κατάργηση της ιστοσελίδας και το κατέβασμα της παράστασης, με αποτέλεσμα ένα σοβαρό πλήγμα στην ελευθερία της έκφρασης.
Και οι δύο περιπτώσεις δεν είναι πρωτοφανείς. Εντάσσονται σε μια μακρά παράδοση ανάλογων διώξεων. Για να μείνουμε στα χρόνια της μεταπολίτευσης, μερικές από τις πιο διάσημες τέτοιες περιπτώσεις (αλλά όχι οι μοναδικές) είναι η απαγόρευση προβολής της ταινίας «Ο τελευταίος πειρασμός» του Μάρτιν Σκορτσέζε το 1988, η προσωρινή απαγόρευση του βιβλίου του Μίμη Ανδρουλάκη Μν («Μ εις τη ν») το 2000, η αποκαθήλωση του έργου Αsperges me του Τιερί ντε Κορντιέ από την έκθεση Outlook, ενταγμένη στην Πολιτιστική Ολυμπιάδα, το 2003. Επίσης, σε έναν ευρύτερο πλαίσιο, πρέπει να συνεξετάσουμε μια σειρά εκστρατείες με σκοταδιστικό χαρακτήρα, εναντίον βιβλίων --ιδίως σχολικών-- ή επιστημονικών δημοσιευμάτων που θίγουν τα «ιερά και όσια του έθνους». Τα δυο πιο γνωστά παραδείγματα είναι η εκστρατεία εναντίον του «βιβλίου του πιθήκου» στα μέσα της δεκαετίας του 1980 (πρόκειται για το σχολικό βιβλίο της Α΄ Λυκείου Ιστορία του ανθρωπίνου γένους του Λευτέρη Σταυριανού που ονομάστηκε έτσι από τους πολέμιους, επειδή ανέφερε τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης) ή, το 2006-2007, εναντίον του βιβλίου Ιστορίας της Έκτης Δημοτικού της Μαρίας Ρεπούση και ομάδας συνεργατών.
Σε όλες τις παραπάνω υποθέσεις εντοπίζουμε έναν κοινό κορμό χαρακτηριστικών:
Πρώτον, οι αντιδράσεις αρθρώνονται κατά κανόνα γύρω από το γνωστό τρίπτυχο Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια, με την προσθήκη, συχνά, και ενός τέταρτου όρου: της Ηθικής, με έμφαση σε ζητήματα σεξουαλικότητας.
Δεύτερον, η δίωξη και οι διαμαρτυρίες πάνε χέρι-χέρι. Αφ' ενός, οι διαμαρτυρίες οργανώνονται με βάση το αίτημα της δίωξης, του ποινικού κολασμού και της απαγόρευσης (του έργου, του βιβλίου, της παράστασης κ.ο.κ.). Αφ' ετέρου, οι διώξεις και οι απαγορεύσεις, οι οποίες συνήθως ακολουθούν, επικαλούνται, στο σκεπτικό τους, τις αρχικές αντιδράσεις και τη διαμαρτυρία της «κοινής γνώμης».
Τρίτον, στις εκστρατείες που αναπτύσσονται (οι οποίες, ορισμένες φορές παίρνουν τη μορφή «ηθικού πανικού») κυριαρχούν υπερσυντηρητικοί, υπερδεξιοί και ακροδεξιοί κύκλοι. Εδώ θα συναντήσουμε, επίσης, ως σταθερούς πρωταγωνιστές την Εκκλησία και τις (παρα)χριστιανικές οργανώσεις - και αυτό όχι μόνο σε περιπτώσεις όπου (υποτίθεται) ότι θίγεται η θρησκεία, κάτι που θα ήταν μάλλον αναμενόμενο, αλλά γενικότερα, σε μια πολύ ευρύτερη γκάμα ζητημάτων παιδείας, ηθικής, επιστημονικής και καλλιτεχνικής έκφρασης: το πράττουν με την ιδιότητά τους ως θεματοφυλάκων της ηθικής, του έθνους και των συντηρητικών αξιών.
Από τη διαμαρτυρία στο Χυτήριο.
Τέταρτον, στον λόγο των εκστρατειών αυτών, είναι έντονο ένα σύμπλεγμα μισαλλοδοξίας, εθνικισμού, φανατισμού, και δημαγωγίας, συχνά εμπλουτισμένου με στοιχεία ομοφοβίας - σεξισμού, ρατσισμού, αντισημιτισμού και συνωμοσιολογίας. Στις ακραίες μάλιστα περιπτώσεις, δεν έχουμε επιχειρήματα αλλά μονάχα κραυγές μίσους και απειλές. Οι κρωγμοί και ο ποταμός ύβρεων του μαινόμενου Χρυσαυγίτη βουλευτή Ηλία Παναγιώταρου, έξω από το θέατρο Χυτήριο, όπου παιζόταν η παράσταση Corpus Christi αποτελούν ένα πολύ εύγλωττο παράδειγμα.
Πέμπτον, και εξαιρετικά σημαντικό, οι διώξεις αυτές πλήττουν ευθέως στον πυρήνα της, την ελευθερία της έκφρασης (και ανάλογα με την περίπτωση, την ελευθερία της επιστήμης, της έρευνας κ.ο.κ).
Τόσο η δίωξη εναντίον του «γέροντος Παστίτσιου» όσο και εναντίον των πρωταγωνιστών της παράστασης Corpus Christi εντάσσονται, λοιπόν, σε αυτή τη μακρά παράδοση. Ωστόσο, υπάρχει και ένα νέο, σημαντικό, στοιχείο: η ενεργητική συμμετοχή της Χρυσής Αυγής, η οποία κατάφερε να ηγηθεί, ιδεολογικά, πολιτικά και πρακτικά, των διαμαρτυριών.
Ειρηνική διαμαρτυρία στο Σύνταγμα για την απόσυρση των κατηγοριών από τον διαχειριστή του γκρουπ «Γέροντας Παστίτσιος»
Όσον αφορά την περίπτωση του Φίλιππου Λοΐζου, λίγες μέρες πριν τη σύλληψή του ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της Χρυσής Αυγής Χρήστος Παππάς κατέθεσε ερώτηση, στους υπουργούς Παιδείας και Δημόσιας Τάξης, με θέμα «τον επονείδιστο εμπαιγμό του Γέροντα Παΐσιου» από χρήστη του facebook, «o oποίος υβρίζει, ειρωνεύεται και προσπαθεί να εξευτελίσει την ιερή αυτή μορφή της Ελληνορθοδοξίας». Όσον αφορά το Χυτήριο, αρκεί να θυμηθούμε τη μήνυση για «κακόβουλη βλασφημία» που κατέθεσε ο μητροπολίτης Πειραιώς μαζί με τέσσερις βουλευτές της Χρυσής Αυγής εναντίον του Corpus Christi, αλλά και τον ενεργό ρόλο της νεοναζιστικής οργάνωσης στην όλη κινητοποίηση, με βουλευτές και στελέχη της να πρωτοστατούν στις διαμαρτυρίες έξω από το Χυτήριο.
Η παρουσία και ηγεμονία της Χρυσής Αυγής είναι το στοιχείο το οποίο κάνει τις σχετικές διαμαρτυρίες να μην έχουν κυρίως στοιχεία γραφικότητας (όπως πολλές από τις ανάλογες υποθέσεις του παρελθόντος, λ.χ. οι συγκεντρώσεις εναντίον της προβολής του «Τελευταίου Πειρασμού»), αλλά να είναι δυναμικές, επικίνδυνες (έξω από το «Χυτήριο», οι προπηλακισμοί, η βία και οι απειλές εναντίον των ηθοποιών, του σκηνοθέτη και των θεατών έδιναν τον τόνο) και αποτελεσματικές.
Η Χρυσή Αυγή, μια οργάνωση παγανιστική και αντιχριστιανική στις απαρχές της (όπως έχουν δείξει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης και ο Δημήτρης Ψαρράς στις μελέτες τους), πραγματοποιεί στροφή 180 μοιρών, από το 1992 και μετά, ασπαζόμενη τον χριστιανισμό, στην προσπάθειά της να απευθυνθεί σε ευρύτερα ακροατήρια. Η στροφή της αυτή τής είναι απαραίτητη στην προσπάθεια που κάνει να εκφράσει αυτή, στις μέρες μας, το κλασικό δεξιό τρίπτυχο Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια και να αποκτήσει ερείσματα στον δεξιό χώρο συνολικά αλλά και γενικότερα σε συντηρητικούς κύκλους του κράτους. Γι' αυτό και ο ρόλος της, στις υποθέσεις «Παστίτσιου» και Corpus Christi δεν πρέπει να μελετηθούν μόνο ως δυναμικές διαμαρτυρίες που συσπειρώνουν τα μέλη της, αλλά και στο πλαίσιο μιας συνολικότερης στρατηγικής «ανοίγματος» σε εθνικά ακροατήρια και δημιουργίας δεσμών με συντηρητικούς κύκλους και θεσμούς.
Tο κείμενο αποτελεί μέρος εισήγησης που θα πραγματοποιηθεί στα πλαίσια του συνεδρίου «Λογοκρισίες στην Ελλάδα», στις 17-19 Δεκεμβρίου. Δείτε αναλυτικά το πρόγραμμα στην ιστοσελίδα του Συνεδρίου.