Το έθιμο
Είμαι σίγουρος πως οι περισσότεροι γνωρίζετε το ωραίο αυτό έθιμο, κατά το οποίο πολίτες της Αθήνας, αλλά και των άλλων πόλεων, λίγο πριν την Πρωτοχρονιά αυθόρμητα προσέρχονταν στις σταθερές θέσεις των τροχονόμων και εναπέθεταν δώρα (γλυκά, ποτά, τρόφιμα) ως αναγνώριση της προσφοράς της Τροχαίας στην ασφαλή ρύθμιση της κυκλοφορίας και στην ομαλή λειτουργία της πόλης.
Το έθιμο αυτό διατηρήθηκε ως και τα μέσα της δεκαετίας του ΄90 και τουλάχιστον εγώ ως μικρό παιδί πρόλαβα και το είδα να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μου σε κάποια τελευταία κεντρικά σημεία της Αθήνας που υπήρχαν ακόμη επανδρωμένα βάθρα από τροχονόμους. Το έθιμο αυτό διαμορφώθηκε στα χρόνια του Μεσοπολέμου, στα πρώτα δειλά βήματα της αυτοκίνησης στην Ελλάδα, όπως θα δούμε.
Η εισαγωγή των πρώτων αυτοκινήτων στην Ελλάδα και οι διαχρονικές δυσκολίες στη ρύθμιση της οδικής κυκλοφορίας στην Αθήνα του Μεσοπολέμου (1914-1926)
Το πρώτο αυτοκίνητο στην Ελλάδα εισήχθη το 1901 και μέχρι το 1914 κυκλοφορούσαν στην Αθήνα μόλις 266 αυτοκίνητα. Σταδιακά η κίνηση των αυτοκινήτων στην Αθήνα αυξανόταν, με αποτέλεσμα η Διεύθυνση Χωροφυλακής να δημιουργήσει ξεχωριστό τμήμα τροχονόμων το 1919 ώστε να αντιμετωπίσει την διαμορφωθείσα κατάσταση. Το τμήμα της Χωροφυλακής που ανέλαβε να φέρει εις πέρας την ομαλοποίηση της κυκλοφορίας ονομάστηκε Τροχαία Κινήσεως. Οι τροχονόμοι της εποχής τοποθετήθηκαν σε σταθερά υπερυψωμένα βάθρα για να είναι καλύτερα ορατοί από τους οδηγούς, ενώ κάποιοι εξ αυτών κυκλοφορούσαν έφιπποι για να επεμβαίνουν έγκαιρα όπου χρειαζόταν.1
Την εποχή του Μεσοπολέμου η Αθήνα μεγάλωσε σημαντικά μετά την απότομη ένταξη χιλιάδων Μικρασιατών προσφύγων στα προάστιά της. Ήδη διέθετε ένα μικρό αριθμό αυτοκινήτων, καθώς το 1924 οι άδειες οδήγησης που εκδόθηκαν ήταν 2.184, το επόμενο έτος εκδόθηκαν 6.448 άδειες και άλλες 2.448 το 1926.2 Αν και τα αυτοκίνητα ήταν σχετικά ολιγάριθμα, η κίνησή τους στους δρόμους διεξαγόταν με πολύ μεγάλη δυσκολία και κυρίως χωρίς την απαιτούμενη οδική ασφάλεια. Αυτό συνέβαινε γιατί τα αυτοκίνητα της εποχής ήταν φτωχά εξοπλισμένα, το σύστημα πέδησης και πλοήγησής τους ήταν ανεπαρκές, οι οδηγοί τους δεν είχαν ιδιαίτερη εμπειρία στην οδήγηση και υπέπεφταν πολύ συχνά σε λάθος υπολογισμούς, ενώ οι πεζοί δεν ήταν εξοικειωμένοι με την νέα κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πρώτες πινακίδες σήμανσης τοποθετήθηκαν από την ΕΛΠΑ το 1926, ενώ ο πρώτος ενημερωμένος ΚΟΚ που ρύθμιζε τους κανόνες κυκλοφορίας των αυτοκινήτων δημοσιεύτηκε μόλις το 1930!3
Επίσης οι περισσότεροι οδηγοί δεν σέβονταν ιδιαίτερα τους πλέον στοιχειώδεις κανόνες οδικής συμπεριφοράς,4 ενώ και η οδική σήμανση στους αθηναϊκούς δρόμους βρισκόταν σε πολύ πρώιμο στάδιο, χωρίς φυσικά φωτεινούς σηματοδότες.5
Το αποτέλεσμα ήταν ότι καθημερινά οι στήλες των εφημερίδων είχαν ειδήσεις για πολλά σοβαρά αυτοκινητιστικά δυστυχήματα δυσανάλογα πολλά για το πλήθος των αυτοκινήτων που κινούνταν στους αθηναϊκούς δρόμους.
Ο Τύπος χαρακτήριζε τα αυτοκίνητα ως «τρέχουσες λαιμητόμους», ενώ καταγραφόταν και μια υποδόρια λαϊκή δυσαρέσκεια για το νέο μέσο μεταφοράς, που ενώ δεν εξυπηρετούσε την μεγαλύτερη πλειοψηφία των πολιτών υπονόμευε την ασφαλή τους κυκλοφορία.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες καθιστούσαν επιτακτική την παρουσία των τροχονόμων στις κεντρικές αρτηρίες της πόλης, καθώς ρύθμιζαν την κυκλοφορία και ανακούφιζαν τους επαγγελματίες της. Οι συνθήκες εργασίας όμως γι’ αυτούς ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνες και κοπιώδεις, ενώ λειτουργούσαν υπό ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες, σχεδόν με αυτοθυσία. Πολύ συχνά βρισκόταν η ίδια τους η ζωή σε κίνδυνο από τα λάθη των οδηγών, καθώς δεν υπήρχαν ούτε διαγραμμίσεις στο οδόστρωμα. Για τον λόγο αυτό απολάμβαναν του απεριόριστου σεβασμού των πολιτών σε σχέση με τους υπόλοιπους χωροφύλακες, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι κατά την λαϊκή εξέγερση της 9ης Σεπτεμβρίου 1926 στο κέντρο των Αθηνών, ήταν οι μοναδικοί ένστολοι που δεν ξυλοκοπήθηκαν από το εξαγριωμένο πλήθος που τους σεβάστηκε και τους προστάτευσε.6
Η άτυπη θέσπιση του εθίμου των δώρων προς τους τροχονόμους της Χωροφυλακής. (1932-1935)
Μετά το 1926 τα αυτοκίνητα στους δρόμους των Αθηνών αυξήθηκαν, καθώς επί της δικτατορίας του Παγκάλου είχαν ασφαλτοστρωθεί πολλοί κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας όπως οι οδοί Πειραιώς και Αθηνάς, ενώ η Χώρα απέκτησε ένα στοιχειώδες ασφαλτοστρωμένο οδικό δίκτυο 2.000 χλμ. χάρις τους νόμους περί κατασκευής οδοποιίας που ψηφίστηκαν επί κυβέρνησης Συνασπισμού το 1928 και υλοποιήθηκαν εν μέρει από την κυβέρνηση Βενιζέλου την επόμενη τετραετία.
Καθώς η κυκλοφορία των αυτοκινήτων αύξανε στους δρόμους των Αθηνών χωρίς να βελτιώνονται οι συνθήκες, το έργο των τροχονόμων γινόταν δυσκολότερο και πιο κουραστικό, ενώ και οι κακές καιρικές συνθήκες δυσχεραίναν το έργο τους, αφού παρέμεναν εκτεθειμένοι σε πολύωρες βάρδιες στην καρδιά του χειμώνα και κατά τις γιορτές στο τέλος κάθε έτους.
Επίσης, επειδή οι οδηγοί ήταν σχετικά λίγοι, κάποιοι εξ αυτών είχαν προσωποποιημένες σχέσεις με τους τροχονόμους, οι οποίες ήταν αν όχι εχθρικές τουλάχιστον ανταγωνιστικές.
Έτσι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στα πρώτα χρόνια μετά το 1932, τα δώρα προς τους τροχονόμους – ή τους μποναμάδες σύμφωνα με την ορολογία της τότε εποχής – προέρχονταν κυρίως από τους αυτοκινητιστές ως ένδειξη συμφιλίωσης εντός του εορταστικού κλίματος.7
Παραμονές πρωτοχρονιάς του 1936….
Στα επόμενα χρόνια όμως, όλο και περισσότεροι πολίτες και καταστηματάρχες προσέρχονταν με δώρα. Άλλωστε ήταν ένα έθιμο που συνηθιζόταν εκείνη την εποχή σε όλες τις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης στις οποίες η αυτοκίνηση ήταν πολύ περισσότερο διαδεδομένη σε σχέση με την Ελλάδα.
Έτσι λοιπόν, οι πολίτες και οι καταστηματάρχες της Αθήνας αντιμετώπιζαν με πολλή συμπάθεια την εργώδη προσπάθεια των τροχονόμων, ενώ επαινετικά σχόλια για το έργο τους είχαν γραφτεί και στις περισσότερες εφημερίδες.
Όταν πλησίασαν οι γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς του 1936, Αθηναίοι καταστηματάρχες και πολίτες συγκέντρωσαν μέσω εράνων ένα σημαντικό χρηματικό ποσό σαν δώρο και το πρόσφεραν στον Αστυνομικό Διευθυντή Αλέξανδρο Θεοφανίδη ως πρόσθετη αμοιβή για τους τροχονόμους. Ο Θεοφανίδης απέρριψε το χρηματικό αυτό δώρο καθώς το θεώρησε ως έμμεσο τρόπο δωροδοκίας. Συμπτωματικά τις παραμονές Χριστουγέννων ο Θεοφανίδης έτυχε να συζητήσει το θέμα με τον Μεγάλο Αυλάρχη Λεβίδη, ο οποίος μετέφερε το συμβάν και σχετικές πληροφορίες στον Βασιλιά Γεώργιο Β΄. Ο Βασιλιάς έδειξε αμέσως ενδιαφέρον για το ζήτημα, καθώς και ο ίδιος εκτιμούσε την προσφορά των τροχονόμων στην εύρυθμη λειτουργία της Αθήνας, ενώ καθώς η Παλινόρθωση είχε συμβεί το 1935, και ο ίδιος επιθυμούσε να προβάλλει ένα φιλολαϊκό προφίλ με μια κίνηση που θα εξέφραζε το λαϊκό αίσθημα.
Έτσι λοιπόν, την παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1936 οι διαβάτες των κεντρικών δρόμων της Αθήνας αιφνιδιάστηκαν από την απρόσμενη παρουσία του ίδιου του Βασιλιά στην πλατεία Ρηγίλλης. Ο Βασιλιάς πλησίασε το σταθερό βάθρο του τροχονόμου που βρισκόταν σε υπηρεσία, του ευχήθηκε διά χειραψίας «Καλή Χρονιά» ενώ ο οδηγός του Βασιλιά εναπέθεσε μπροστά στο βάθρο του κουτιά με γλυκά και φιάλες με κρασί. Στη συνέχεια επανέλαβε την ίδια χειρονομία σε όλες τις κεντρικές διασταυρώσεις που βρίσκονταν σταθερά βάθρα τροχονόμων γνωρίζοντας την επιδοκιμασία και τις ζητωκραυγές από όλους τους τυχαία παριστάμενους. Όταν ο Βασιλιάς προσκόμισε δώρα στο σταθερό βάθρο του τροχονόμου στα Χαυτεία, όπου υπήρχε συνήθως μεγάλο κυκλοφοριακό χάος, αποθεώθηκε από τους πολίτες που αμέσως μιμήθηκαν την πρωτοβουλία του.
Την χειρονομία του Βασιλιά μιμήθηκαν αυθημερόν όχι μόνο αυτοκινητιστές και επαγγελματίες της πόλης, αλλά και απλοί διαβάτες που έσπευσαν στα πλησιέστερα ζαχαροπλαστεία για να προμηθευτούν γλυκά και τα εναπέθεταν μπροστά στα βάθρα των τροχονόμων. Ήταν τόσο παλλαϊκή και αυθόρμητη η συμμετοχή όλων των Αθηναίων, ώστε πολύ σύντομα οι τροχονόμοι είχαν σκεπαστεί από δώρα και δεν μπορούσαν να ρυθμίσουν την κυκλοφορία. Η Τροχαία Χωροφυλακής αναγκάστηκε να μεταφέρει τα δώρα με αυτοκίνητα στην έδρα της, ενώ η όμορφη σκηνή των δώρων συνεχίστηκε και την επομένη. Τα δώρα που προσφέρθηκαν, διανεμήθηκαν ισότιμα σε όλα τα μέλη της Τροχαίας της Χωροφυλακής.
Επίλογος
Έτσι το ευγενικό έθιμο της προσφοράς δώρων στους τροχονόμους καθιερώθηκε άτυπα στη συνείδηση των πολιτών και συνεχίστηκε μεταπολεμικά. Ακόμη και στις δύσκολες οικονομικά εποχές που ακολούθησαν την Απελευθέρωση, οι πολίτες από το υστέρημά τους συνέχιζαν να δείχνουν την αγάπη τους στην Τροχαία, ενώ πολλές εταιρίες χρησιμοποιούσαν την παροχή δώρων ως μέσο προβολής των προϊόντων τους και έμμεσης διαφήμισης.
Η μαζική εισαγωγή φωτεινών σηματοδοτών απέσυρε οριστικά τους τροχονόμους από την καθημερινότητά μας. Βέβαια, όταν προκύπτουν δύσκολες και περίπλοκες καταστάσεις σε μεγάλες διασταυρώσεις, οι τροχονόμοι επανέρχονται έστω για λίγες ώρες, αν και ενίοτε δημιουργούν εντάσεις με τις αποφάσεις και τις προτιμήσεις τους σε κάποιους λίγο νευρικούς οδηγούς, όπως ο γράφων. Ίσως θα έπρεπε να έχει διατηρηθεί το έθιμο ακόμη και σήμερα ώστε να συμφιλιωνόμαστε στο τέλος της χρονιάς όπως γινόταν μεσοπολεμικά. Άλλωστε, αναβιώσεις του εθίμου γίνονται μέχρι και τις μέρες μας τόσο σε περιοχές των Αθηνών όσο και σε πολλές πόλεις της Ελλάδας.
Εύχομαι ολόψυχα καλή χρονιά με υγεία σε όλους και ένα ευτυχές 2021 που θα σβήσει όλες τις κακές αναμνήσεις του 2020…
Πηγές
Εφημερίδες ΣΚΡΙΠ, Βραδυνή, Ελεύθερος Άνθρωπος.
Εισηγητική έκθεση στο σχέδιο νόμου ”Κύρωση του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας” προς την βουλή των Ελλήνων» https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/18331/4/A004_30.3.4.pdf
Δασκαρόλης Ιωάννης, Δημοκρατικά Τάγματα – Οι πραιτωριανοί της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας 1923-1926, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2019.
Καφάογλου Ηλίας, Η λανθάνουσα εξέλιξη της αυτοκίνησης στην Ελλάδα - Μέρος ΣΤ′, https://www.caranddriver.gr/stories/arthro/h_lanthanousa_ekseliksi_tis_aytokinisis_stin_ellada_meros_st-7736659/
Σταμάτης Χαράλαμπος, Ιστορία της Αστυνομίας Πόλεων (1921-1971), τυπογραφείο Φραγκούλη, Αθήνα 1971.
Σκιαδάς Γ. Ελευθέριος, Ο πρώτος φωτεινός σηματοδότης στην Αθήνα, Τα Αθηναϊκά, https://www.taathinaika.gr/o-protos-foteinos-simatodotis-fanari/
Τσιρίγκας Δημήτριος, Κουτλάς Κωνσταντίνος, Ιστορία της Τροχαίας Χωροφυλακής, Περιοδικό «Αστυνομική Ανασκόπηση», (τεύχος Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2018).
Θέματα Ελληνικής Ιστορίας (https://istorikathemata.com)
1 Τσιρίγκας Δημήτριος, Κουτλάς Κωνσταντίνος, Ιστορία της Τροχαίας Χωροφυλακής, Περιοδικό «Αστυνομική Ανασκόπηση», (τεύχος Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2018).
2 Καφάογλου Ηλίας, Η λανθάνουσα εξέλιξη της αυτοκίνησης στην Ελλάδα - Μέρος ΣΤ’.
3 Εισηγητική έκθεση στο σχέδιο νόμου ”Κύρωση του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας” προς την Βουλή των Ελλήνων, https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/18331/4/A004_30.3.4.pdf
4 Σύμφωνα με τον διοικητή της Τροχαίας Αλέξανδρο Θεοφανίδη το 1937: «Νομίζεις ότι έχουν κάμει όρκο να παραβαίνουν όσο συχνότερα μπορούν τις αστυνομικές διατάξεις…..οι οδηγοί έτρεχαν όταν δεν έπρεπε και βραδυπορούσαν όταν ήταν ανάγκη να σπεύδουν! Δεν άναβαν τα φανάρια τους, κόρναραν μέσα στα βαθιά μεσάνυκτα και τις περισσότερες φορές για το γούστο τους. Κάνουν ό,τι τους καπνίσει», σημείωνε απογοητευμένος για να συμπληρώσει που δεν τους συγκινούσε τίποτε, εκτός από τις ωραίες διαβάτισσες! Σκιαδάς Γ. Ελευθέριος, Ο πρώτος φωτεινός σηματοδότης στην Αθήνα, Τα Αθηναϊκά. https://www.taathinaika.gr/o-protos-foteinos-simatodotis-fanari/
5 Ο πρώτος φωτεινός σηματοδότης αγοράστηκε 70.000 δραχμές από το Βερολίνο το 1937 και λειτουργούσε δεκατέσσερις ώρες την ημέρα (08:00 – 22:00). Το βράδυ ένας υπάλληλος του Δήμου τον έσβηνε μέσω διακόπτη που είχε τοποθετηθεί στην απέναντι γωνία. Για τον χρόνο εναλλαγής των σημάτων λαμβανόταν υπόψη ο αριθμός των οχημάτων που διέρχονταν από τη διασταύρωση. Έτσι, το 1937 διήρχοντο από τη συμβολή των οδών Σταδίου και Πεσματζόγλου 11.126 τροχοφόρα το 24ωρο. Οπότε, το «μηχάνημα» ρυθμίσθηκε στα είκοσι δευτερόλεπτα το πράσινο, στα δέκα δευτερόλεπτα το κόκκινο και στα πέντε το κίτρινο. Σκιαδάς Γ. Ελευθέριος, Ο πρώτος φωτεινός σηματοδότης στην Αθήνα, Τα Αθηναϊκά. https://www.taathinaika.gr/o-protos-foteinos-simatodotis-fanari/
6 Βραδυνή, 10.9.1926.
7 Συνεπώς, δεν ισχύει ότι το έθιμο των δώρων στους τροχονόμους δημιουργήθηκε από πρωτοβουλία του Δημάρχου Αθηναίων Κωνσταντίνου Κοτζιά ή του Βασιλιά Γεώργιου Β΄ την παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1936, όπως έχει γραφτεί κατά κόρον στο διαδίκτυο και αλλού. Το έθιμο υπήρχε τουλάχιστον από το 1933, καθώς στο δημοσίευμα της Ακρόπολης για την Πρωτοχρονιά του 1935 αναφέρεται ότι το έθιμο υπήρχε ήδη κάποια χρόνια…