«Τα Σεπτεμβριανά»: Έτσι έχει μείνει στην ελληνική ιστορία το προσχεδιασμένο, οργανωμένο πογκρόμ σε βάρος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης που έλαβε χώρα στις 6 Σεπτεμβρίου 1955, με λεηλασίες και πυρπολήσεις σπιτιών και καταστημάτων, βεβηλώσεις εκκλησιών και και νεκροταφειών, κατόπιν επίθεσης- προβοκάτσιας που είχε στηθεί από την τουρκική κυβέρνηση- μια πραγματική «Νύχτα των Κρυστάλλων» για τους Έλληνες της Πόλης.
Τα αίτια
Τα βασικά αίτια των Σεπτεμβριανών ήταν η οικονομικής ισχύς της ελληνικής ομογένειας- η οποία ωστόσο είχε πληγεί από τις βαριά φορολόγηση του 1942-1945, αλλά και οι εξελίξεις στο Κυπριακό, που έκαναν την τουρκική κυβέρνηση να αναζητήσει μοχλό άσκησης πίεσης προς την Ελλάδα: τουρκικός στόχος ήταν να μην επιδιωχθεί ένωση της νήσου με την Ελλάδα κατά τη σύνοδο για τη διευθέτηση του Κυπριακού που είχε συγκληθεί στο Λονδίνο μεταξύ Ελλάδας, Βρετανίας και Τουρκίας. Το μέσο για αυτό θα ήταν η ελληνική μειονότητα της Πόλης, τα δικαιώματα της οποίας προβλέπονταν από τη Συνθήκη της Λωζάννης- όπως αυτά της μουσουλμανικής μειονότητας της δυτικής Θράκης.
Το χρονικό των Σεπτεμβριανών
Το λεπτομερές χρονικό του πογκρόμ που έμεινε στην ιστορία ως «Σεπτεμβριανά» περιγράφεται στην ιστοσελίδα της Ομογένειας στην Τουρκία. H προεργασία είχε αρχίσει ήδη, με επίθεση από τον τουρκικό τύπο (στην οποία πρωτοστάτησε η «Χουριέτ») και «δοκιμαστική» επιδρομή στις 28 Αυγούστου 1955, με επίθεση 20 Τούρκων- υπό τα βλέμματα της αστυνομίας- κατά των ναών Παναγίας Νεοχωρίου και Ταξιαρχών Στενής.
Η τοποθέτηση βόμβας (με μόνη «απώλεια» μερικά σπασμένα τζάμια) στον κήπο του σπιτιού του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη (νύχτα 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου), η οποία πραγματοποιήθηκε από Τούρκους, που εκτελούσαν εντολές της τουρκικής κυβέρνησης (Χασάν Μεχμέτογλου, Οκτάι Εγκίν- μουσουλμάνος από την Κομοτηνή, φοιτητής Νομικής λόγω ευνοϊκής μεταχείρισης στη Θεσσαλονίκη- αργότερα διέφυγε στην Τουρκία, όπου αργότερα εργάστηκε για πολλά χρόνια στις υπηρεσίες ασφαλείας και πληροφοριών), αποτέλεσε την αφορμή που επιδιωκόταν για το πογκρόμ. Παράλληλα, σημειώνεται ότι, εν όψει των επιθέσεων είχαν αποφυλακιστεί βίαιοι έγκλειστοι σε Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη, ενώ φανατικοί μεταφέρθηκαν ομαδικά, με αμοιβή 6 δολαρίων, στην Κωνσταντινούπολη.
Το σχέδιο είχε οργανωθεί, από πολύ πριν: παρασχέθηκαν στους επίδοξους ταραχοποιούς τροφή και κατάλυμα για μία ή δύο ημέρες, ενώ συντάχθηκαν λίστες με στόχους σε κάθε συνοικία. Σύμφωνα με δημοσίευμα της 12 Αυγούστου 2008 της εφημερίδας «Ραντικάλ», τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στις 6-7 Σεπτεμβρίου 1955 εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης είχαν οργανωθεί από το Γραφείο Ειδικού Πολέμου (Özel Harp Dairesi).
Στις 6 το απόγευμα (6 Σεπτεμβρίου) άρχισε η συγκέντρωση στην πλατεία Ταξίμ, ενώ κυκλοφορούσε παράλληλα η «Istanbul Express» σε έκτακτη έκδοση, όπου υποστηριζόταν ότι η βόμβα είχε μπει από Έλληνες, και είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του τουρκικού προξενείου. Επίσης, η «Μιλιέτ» καλούσε σε δράση κατά των Ελλήνων στην Πόλη (σημειώνεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις οι αναφορές για τη βόμβα έγιναν...πριν την έκρηξή της).
Ο όχλος που συγκεντρώθηκε εκτιμάται ότι ανερχόταν στα 50.000-100.000 άτομα, στα οποία μοιράστηκαν ρόπαλα, ξύλα, μαχαίρια, δοχεία με βενζίνη κ.α., υπό την αιγίδα της οργάνωσης «Η Κύπρος είναι Τουρκική», με επικεφαλής τον Χικμέτ Μπιλ (αρχισυντάκτης της «Χουριέτ» και τον Τούρκο υπουργό Εσωτερικών, Ναμίκ Γκεντίκ, ο οποίος συντόνιζε την επιχείρηση. Εν συνεχεία άρχισαν να διασκορπίζονται σε όλη την Κωνσταντινούπολη. Παράλληλα, το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποκλειόταν από 500 στρατιώτες.
Ο τουρκικός όχλος χτύπησε πρώτα στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας, η οποία πυρπολήθηκε, τα χρυσά της σκεύη κλάπηκαν και τα παγκάρια ανοίχτηκαν. Οι πρώτες καταστροφές σπιτιών και μαγαζιών έγιναν γύρω από την πλατεία Ταξίμ.
Μέρος του όχλου κινείται κινήθηκε προς το Πέρα. Από τους πρώτους στόχους ήταν το καφενείο «Επτάλοφος» στην πλατεία Ταξίμ. Ακολούθησαν εκτεταμένες καταστροφές σε 25 εκκλησίες μέσα σε μια ώρα, καταστροφές σπιτιών καθώς και ομαδικοί βιασμοί. Αν και αναφέρθηκαν 200, οι Ελληνίδες, ηλικιών από 6 μέχρι 90 χρονών- με περιπτώσεις όπως ο βιασμός επτάχρονης στο Γενί Σεχίρ μπροστά στον όχλο, καθώς και έξι μηνών εγκύου μπροστά στον σύζυγό της.
Οι «διαδηλωτές» ήταν οργανωμένοι σε ομάδες των 20-30 ατόμων, χωρισμένες σε υποομάδες που έσπαγαν με λοστούς ρολά, πόρτες και τζάμια, σκορπούσαν πράγματα και κατέστρεφαν και λεηλατούσαν. Τεράστιος αριθμός Ελλήνων κακοποιήθηκαν, ενώ καταστράφηκαν εικόνες, αγιογραφίες και σκεύη ανεκτίμητης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας.
Καταστρέφονται ολοσχερώς και τα 26 ελληνικά σχολεία. Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης, η Μαράσλειος Σχολή, η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το Ζάππειο Παρθεναγωγείο και πολλά ακόμα ελληνικά σχολεία, δέχονται την επίθεση του όχλου. 4.340 ελληνικά καταστήματα καταστρέφονται και λεηλατούνται, όπως και 2.600 χριστιανικά σπίτια. Παράλληλα, ρημάχτηκαν τα γραφεία και τα πιεστήρια και των τριών ελληνικών εφημερίδων της Κωνσταντινούπολης. 21 ελληνικά εργοστάσια καταστράφηκαν ολοκληρωτικά και οι μηχανές και τα εργαλεία αυτών που βρίσκονταν στα παράλια του Βοσπόρου, πετιούνται στη θάλασσα. 110 ελληνικά εστιατόρια και ξενοδοχεία καταστρέφονται, λεηλατούνται ή παραδίδονται στις φλόγες.Οι Πατριαρχικοί Τάφοι και τα σκηνώματα των μεγάλων ευεργετών του Έθνους στον αυλόγυρο της Ιεράς Μονής της Ζωοδόχου Πηγής δέχονται την επίθεση του όχλου που σπάει τους τάφους, ξεθάβει τα οστά των νεκρών και τα σκορπάει στους δρόμους.
Στο Ελληνικό νεκροταφείο του Σισλί, ομάδα διαδηλωτών επί δύο ώρες καταστρέφει τάφους και σταυρούς, σκάβει τους πιο πρόσφατους και βγάζει έξω τα πτώματα. Στην Ιερά Μονή της Ζωοδόχου Πηγής, γνωστής σαν «Βαλουκλιώτισα», οι αστυνομικοί και ο νυχτοφύλακας που υποτίθεται ότι την φύλαγαν, καθοδηγούν τον όχλο στην καταστροφή και στη λεηλασία. Ο 90χρονος μοναχός Χρύσανθος Μαντάς πυρπολείται ζωντανός, ενώ ο 60χρονος ηγούμενος επίσκοπος Παμφιλίου Γεράσιμος βασανίζεται και τραυματίζεται βαριά στο κεφάλι.
Στα Θεραπιά, η Μητρόπολη Θεραπίων-Δέρκων παραδίνεται στις φλόγες μαζί με την σπάνια και ανεκτίμητης αξίας βιβλιοθήκη της. Το ιστορικό κτίριο της Μητρόπολης καταστρέφεται τελείως. Επίθεση δέχεται το σπίτι του Μητροπολίτη Ηλιούπολης Γεννάδιου στο Μέγα Ρέμα. Ο όχλος μπαίνει στο σπίτι του και όταν τον εντοπίζει στον επάνω όροφο, τον κακοποιεί, ενώ καταστρέφει ό,τι υπάρχει στο σπίτι, μαζί με τη βιβλιοθήκη του. Ο ίδιος πέθανε λίγα 24ωρα μετά. Γενικότερα επιδείχθηκε ιδιαίτερο μίσος επεδείχθη κατά των ιερωμένων, αφού πολλοί απ’ αυτούς ξυλοκοπήθηκαν, άλλοι γυμνώθηκαν και διαπομπεύθηκαν, εξαναγκαζόμενοι να φωνάζουν: «Η Κύπρος είναι τουρκική». Επίσης υπάρχουν μαρτυρίες και για αναγκαστικές περιτομές.
Στη Σμύρνη, «διαδηλωτές» επιδόθηκαν σε αντίστοιχες κτηνωδίες, καταστρέφοντας το Ελληνικό Περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης της Σμύρνης, το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, το Γενικό Προξενείο και σπίτια Ελλήνων αξιωματικών που υπηρετούσαν στο ΝΑΤΟ.
Όταν, μετά τα μεσάνυχτα, είχε επί της ουσίας ολοκληρωθεί το έργο του όχλου, η τουρκική κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές κήρυξε στρατιωτικό νόμο.«Συνελήφθησαν» 2.060 διαδηλωτές.
Ο απολογισμός
Από τους 130.000 Έλληνες που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη τότε, επηρεάστηκαν περίπου 110.000 άνθρωποι, οι οποίοι αποφάσισαν σταδιακά να εγκαταλείψουν την Πόλη. Τουλάχιστον 30 Έλληνες υπολογίζεται ότι σκοτώθηκαν (κάποιες εκτιμήσεις κάνουν λόγο για 15-37 νεκρούς) και εκατοντάδες άλλοι κακοποιήθηκαν. Περισσότεροι από 8.500 ομογενείς δεν είχαν στέγη τις επόμενες μέρες και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν άμεσα την Τουρκία.
Καταστράφηκαν 2.600 σπίτια. Επίσης καταστράφηκαν 4.348 καταστήματα εμπόρων και βιοτεχνών της Πόλης, 110, ξενοδοχεία, 27 φαρμακεία, 21 εργοστάσια, 72 εκκλησίες δέχτηκαν επίθεση (25 κάηκαν, οι υπόλοιπες υπέστησαν ζημιές). Καταστροφές προκλήθηκαν σε 35 σχολεία και 3 εφημερίδες. Και τα 5 αθλητικά σωματεία που είχε ο Ελληνισμός της Πόλης υην περίοδο 1955-1956 καταστράφηκαν.
Αν και οι πρώτες εκτιμήσεις τουρκικών και ξένων τραπεζών μιλούσαν για ζημιές της τάξης του ενός ή δύο δισεκατομμυρίων τουρκικών λιρών, τον Φεβρουάριο του 1956 η τουρκική κυβέρνηση υπολόγισε τις συνολικές ζημιές σε 69.578.744 λίρες Τουρκίας, δηλ. περίπου 25 εκατομμύρια δολάρια. Από το ποσό που υπολόγισε και ενέκρινε η τουρκική κυβέρνηση κατέβαλε τελικώς ποσό μικρότερο των 10 εκατομμυρίων λιρών Τουρκίας, και μάλιστα ύστερα από πολλούς μήνες, όταν η αξία της τουρκικής λίρας είχε υποτιμηθεί. Η αξία των αποζημιώσεων υπολογίζεται κάτω του 1% των καταστροφών. Πολλοί δεν εισέπραξαν καμία αποζημίωση, ενώ υπήρξαν επιχειρηματίες που υποχρεώθηκαν να πληρώσουν φόρο κερδών.
Η αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης ήταν εξαιρετικά περιορισμένη, καθώς ο τότε πρωθυπουργός, Αλ. Παπάγος, ήταν βαριά άρρωστος, οπότε στην ουσία η κυβέρνηση ήταν ακέφαλη. Παράλληλα, ασκούνταν πιέσεις από το ΝΑΤΟ για να επιδειχθεί αυτοσυγκράτηση. Η Άγκυρα υποχρεώθηκε να αποδώσει στοιχειώδη ηθική ικανοποίηση , με τον Τούρκο ΥΠΕΞ να υψώνει στις 24 Οκτωβρίου σε ειδική τελετή στο στρατηγείο του ΝΑΤΟ στη Σμύρνη την ελληνική σημαία.
Οι υπαίτιοι
Από τα μέλη της κυβερνήσεως Μεντερές, συμμετοχή στην διοργάνωση φαίνεται να είχαν,ο ίδιος ο πρωθυπουργός, καθώς και οι Μαχμούτ Τζελάλ Μπαγιάρ, πρόεδρος της Δημοκρατίας, Μεχμέτ Φουάτ Κιοπρουλού, πρώην Υπουργός Εξωτερικών, Φατίν Ρουστού Ζορλού, Υπουργός Εξωτερικών, Ναμίκ Γκεντίκ, Υπουργός Εσωτερικών, Ετχέμ Μεντερές, Υπουργός Αμύνης και Φαχρεττίν Κερίμ Γκιοκάυ, βαλής (κυβερνήτης) της Κωνσταντινουπόλεως.
Τον Οκτώβριο του 1961 ο Αντνάν Μεντερές δικάστηκε από έκτακτο τουρκικό δικαστήριο για τα γεγονότα της 6ης/7ης Σεπτεμβρίου 1955 κατά της ελληνικής ομογένειας. Είχε προηγηθεί η ανατροπή του με στρατιωτικό πραξικόπημα τον Μάιο του 1960. Εν τέλει καταδικάστηκε σε θάνατο δια απαγχονισμού (γενικότερα οι δικαστικές αρχές επεδίωξαν να συνδεθούν τα γεγονότα αποκλειστικώς με τον Μεντερές και το Δημοκρατικό Κόμμα). Ο Γκεντίκ αυτοκτόνησε λίγο μετά την επικράτηση του πραξικοπήματος. Οι Μπαγιάρ και Ετχέμ Μεντερές δεν δικάστηκαν για την συμμετοχή τους στην διοργάνωση του πογκρόμ, ενώ ο Κιοπρουλού αθωώθηκε. Ο Γκιοκάυ στερήθηκε των πολιτικών του δικαιωμάτων. Ένοχοι ευρέθησαν μόνον οι Μεντερές και Ζορλού (απαγχονίστηκε επίσης).
Πηγές