Ήταν η θεϊκή φωνή και η ερμηνεία που επί της ουσίας άλλαξαν την όπερα, ήταν η προσωπικότητα, ένα κράμα απόλυτης αφοσίωσης στην τέχνη της, σκληρής δουλειάς και εκρηκτικού ταμπεραμέντου, που έκανε τον διεθνή Τύπο να την αποκαλεί «Τίγρη», αλλά και η μυθιστορηματική ζωή της.
Στις 16 Σεπτεμβρίου 1977 η Καικιλία Σοφία Άννα Μαρία Καλογεροπούλου, αφήνει την τελευταία της πνοή σε ηλικία μόλις 53 ετών, στο διαμέρισμα της επί της λεωφόρου Georges Mandel, στο Παρίσι. Η επίσημη εκδοχή είναι καρδιακή προσβολή.
Η τέφρα της θρυλικής γυναίκας με τις τέσσερις πατρίδες -Ελλάδα λόγω καταγωγής, ΗΠΑ όπου γεννήθηκε, Ιταλία, όπου έζησε τον θρίαμβο και Γαλλία, τα θλιμμένα χρόνια του τέλους- διασκορπίζεται δύο χρόνια μετά, την άνοιξη του 1979, στον Σαρωνικό σύμφωνα με την τελευταία επιθυμία της.
«[….] Σπάνια είσοδος ηθοποιού στη σκηνή καθηλώνει τον θεατή όσο η εμφάνιση και μόνη της Κάλλας. Το βασιλικό παράστημα της, το κυρίαρχο περπάτημα της, η μνημειακή στάση της, η αετίσια ματιά της, η πεντακάθαρη κατατομή της, υποτάζουν το κάθε τι γύρω της και οι χιλιάδες των θεατών γίνονται -λες- δύο μόνο μάτια, μια ανάσα, που κρέμονται απ’ την παραμικρή κίνηση της. Και η Κάλλας αρχίζει να τραγουδά, αρχίζει να παίζη, αρχίζει να παίζη το τραγούδι της. Ποτέ λυρική τραγουδίστρια δεν ένωσε τόσο τέλεια τις δύο αυτές τέχνες….» (Μάριος Πλωρίτης, εφημερίδα «Ελευθερία», 1960).
Νέα Υόρκη, Λονγκ Άιλαντ
Η Μαρία Κάλλας έρχεται στη ζωή μια χιονισμένη μέρα στις 2 Δεκεμβρίου (κατά την ταυτότητα της) του 1923, στη Νέα Υόρκη. Οι γονείς της Γιώργος και Ευαγγελία Καλογεροπούλου είχαν μεταναστεύσει τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς από την Ελλάδα στο Λονγκ Άιλαντ. Η Μαρία ήταν το τρίτο παιδί, μετά την πρωτότοκη Υακίνθη ή Τζάκι και τον Βασίλη, που είχε φύγει από τη ζωή σε ηλικία μόλις τριών ετών, από τύφο, βυθίζοντας την οικογένεια στο πένθος. Όταν η μητέρα της έμαθε ότι γέννησε κορίτσι αρνήθηκε να δει το μωρό. Πέρασαν μέρες έως ότου αποφασίσει, όπως είχε πει χρόνια μετά η ίδια, να την αγαπήσει και ο πατέρας της να δηλώσει τη γέννηση της. Έξι χρόνια αργότερα, ο Γιώργος Καλογερόπουλος αλλάζει το όνομα της οικογένειας σε «Κάλλας».
Σε ηλικία 9 ετών, η Μαρία κάνει τα πρώτα μαθήματα πιάνου. Η αγαπημένη της οικογένειας, Τζάκι, παρακολουθούσε ήδη μαθήματα πιάνου και τραγουδιού, αλλά με χαμηλές επιδόσεις. Μέχρι που από ένα τυχαίο περιστατικό, η Ευαγγελία συνειδητοποιεί πόσο καλλίφωνη είναι η μικρή Μαρία και αρχίζει να δίνει σημασία. Οι γονείς της Κάλλας χωρίζουν, η Ευαγγελία επιστρέφει στην Ελλάδα με τις κόρες της και η Μαρία γίνεται δεκτή στο Εθνικό Ωδείο. Αλλά είναι στο Ωδείο Αθηνών που θα συναντήσει την περίφημη Ισπανίδα υψίφωνο Ελβίρα ντε Ιντάλγκο -η σχέση υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη της Κάλλας- η οποία ενδιαφέρθηκε για την Μαρία και την πήρε στην τάξη της.
Η Κάλλας έχει κάνει το ντεμπούτο της σε μαθητικές παραστάσεις του Ωδείου, τον Ιούνιο του 1940 υπογράφει το πρώτο της συμβόλαιο με τη Λυρική Σκηνή του Βασιλικού Θεάτρου και έναν χρόνο αργότερα, κάνει και το πρώτο της επαγγελματικό ντεμπούτο. Η φήμη της εξαπλώνεται στην Αθήνα της Κατοχής και το 1944 αποφασίζει να επιστρέψει στις ΗΠΑ, κατά μία εκδοχή για να δει τον πατέρα της.
Ο Έντουαρντ Τζόνσον, διευθυντής της Μετροπόλιταν Όπερα, της προσφέρει κατόπιν ακρόασης δύο ρόλους στις όπερες «Φιντέλιο» και «Μαντάμ Μπατερφλάι», όμως η Κάλλας τους απορρίπτει. Δε θέλει να τραγουδήσει Φιντέλιο στα αγγλικά («όπερα στα αγγλικά; μοιάζει με αστείο, κανείς δεν θα την πάρει στο σοβαρά» όπως είπε χρόνια αργότερα), ενώ αισθάνεται πολύ εύσωμη για να ερμηνεύσει την αιθέρια Μπατερφλάι.
Η γνωριμία της με τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Αρένας της Βερόνα, Τζοβάννι Τζενατέλλο την οδηγεί στην Ιταλία, όπου στις 3 Αυγούστου 1947 κάνει την πρώτη της εμφάνιση στην Αρένα της Βερόνα με τη «Τζοκόντα» του Αμιλκάρε Πονκιέλι. Τον ίδιο χρόνο ερμηνεύει την Ιζόλδη στη Βενετία υπό την καθοδήγηση του μαέστρου και μέντορα της, Τούλιο Σεραφίν και κάπου εδώ έρχεται και η γνωριμία της με τον μουσικόφιλο Ιταλό βιομήχανο Τζοβάννι Μπατίστα Μενεγκίνι, με τον οποίο παντρεύονται (σε κλειστό γάμο) στις 21 Απριλίου 1949.
Τον ίδιο χρόνο η Κάλλας εμφανίζεται στο Μπουένος Άιρες και το 1950 στο Μεξικό. Όμως, το μεγάλο της όνειρο είναι να τραγουδήσει στη Σκάλα του Μιλάνο. Τελικά, κάνει το ντεμπούτο της τον Φεβρουάριο του 1950, αντικαθιστώντας την ασθενή τότε, Ρενάτα Τεμπάλντι στην «Αΐντα».
Μετά πολλών επεισοδίων, η Κάλλας γίνεται το νέο αστέρι της La Scala και το κασέ της εκτοξεύεται. Τα επόμενα επτά χρόνια θα είναι η σκηνή των θριάμβων της.
Η μεταμόρφωση
Το 1954, η Κάλλας μεταμορφώνεται. Λέγεται ότι, όλα ξεκίνησαν όταν ο σκηνοθέτης Λουκίνο Βισκόντι της είπε ότι θα συνεργαστεί μαζί της μόνο εάν χάσει 30 κιλά. Η Κάλλας χάνει 36, κατά άλλες πηγές, 40 κιλά. Το 2005, o Bruno Tosi ειδικός στην Κάλλας και πρόεδρος του International Maria Callas Association (κάποτε εκπρόσωπος της μεγάλης αντιπάλου της, Ρενάτα Τεμπάλντι) δήλωνε στον Guardian ότι «η δίαιτα που ακολούθησε βασισμένη στην κατανάλωση ιωδίου ήταν επικίνδυνη επειδή μπορούσε να επηρεάσει το κεντρικό νευρικό σύστημα και να αλλάξει τον μεταβολισμό. Όμως η Μαρία μεταμορφώθηκε σε κύκνο». Η Κάλλας είναι 31 ετών και ήδη διάσημη σοπράνο. Ωστόσο, μέσα σε λίγους μήνες γίνεται μια άλλη γυναίκα.
Από το ατελιέ της αγαπημένης (και απολύτου εμπιστοσύνης της) σχεδιάστριας Elvira Leonardi Bouyeure, γνωστή στο Μιλάνο ως Biki, η Μαρία φτάνει ταχύτατα στους Christian Dior, Gucci, Fendi, Lanvin, Yves Saint-Laurent, Pierre Cardin και Hermès.
Οι κοσμικές εμφανίσεις της γίνονται είδηση. Ενσαρκώνει πλέον την επιτομή της κομψότητας και οι φωτορεπόρτερ διαγκωνίζονται για ένα καρέ.
Οι κοσμικές εμφανίσεις της δεν αφορούν μόνο τις δεξιώσεις της κοσμικογράφου Έλσα Μάξγουελ, σε πάρτι της οποίας, το 1957 στη Βενετία, γνωρίζεται με τον Ωνάση, ή τα γκαλά στα οποία συρρέουν από αρχηγοί κρατών μέχρι σταρ του Χόλιγουντ, όπως η Μέριλιν Μονρόε, η Ελίζαμπεθ Τέιλορ και η πριγκίπισσα Γκρέις του Μονακό. Ακόμη και ένα δείπνο της συντροφιά με τους Rothschilds στο Maxim’s ήταν αρκετό.
Το 1956 φιγουράρει στη λίστα με τις 10 κομψότερες γυναίκες στον κόσμο. Είναι η χρονιά που ερμηνεύει τη «Νόρμα» του Μπελίνι στη Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης και η Casta Diva την εκτοξεύει στην κορυφή -παρά το γεγονός ότι, οι κριτικοί είναι μαζί της σκληροί. Η «Νόρμα» ήταν ο αγαπημένος της ρόλος. Τον ερμήνευσε 84 φορές.
«... Όποτε ερμηνεύω τη Νόρμα είμαι ευτυχισμένη. Νομίζω ότι της μοιάζω. Είναι πολύ υπερήφανη για να δείξει τα πραγματικά της αισθήματα αλλά στο τέλος υποκύπτει. Μία γυναίκα που δεν αισθάνεται κακία, ούτε νιώθει αδικημένη από δυσμενείς καταστάσεις, τις οποίες εν τέλει έχει προκαλέσει η ίδια...» (απόσπασμα από συνέντευξη της Κάλλας στον Άγγλο μουσικοκριτικό Derek Prouse, το 1961. Δημοσιεύθηκε στο ΒΗΜΑγκαζίνο, 16 Σεπτεμβρίου 2001, μετάφραση Νίκος Μπακουνάκης).
Έναν χρόνο μετά, το 1957 ανακηρύσσεται η πιο κομψή γυναίκα στον κόσμο, ενώ συνεργάζεται με τον Λουκίνο Βισκόντι στην «Άννα Μπολένα». Η τριετία 1954 – 1957 είναι τα χρόνια της αποθέωσης.
Τύπος και κοινό την ακολουθούν σαν υπνωτισμένοι, όχι μόνο για τις ερμηνείες της. Με προίκα την ελληνική κατατομή, τα έντονα μεσογειακά χαρακτηριστικά, το τονισμένο βλέμμα, το ύψος (1,73 μ.), ένα λυγερό, λεπτό κορμί, η Κάλλας ανακαλύπτει κάτι που δεν είχε απολαύσει ποτέ, παρά μόνο όταν γινόταν Λουτσία, Νόρμα, Ελβίρα, Ιζόλδη, Λαίδη Μάκβεθ, Τουραντότ, επάνω στη σκηνή: Την αφοπλιστική δύναμη της γοητείας. Έρχεται στην Ελλάδα το 1957 και δίνει ρεσιτάλ στο Ηρώδειο.
Πτώση και έρωτας
Όμως έναν χρόνο αργότερα στη Ρώμη, με την πρόφαση ασθένειας, διακόπτει την εορταστική παράσταση της «Νόρμα» -παρουσία του προέδρου της Ιταλικής Δημοκρατίας- και ο Τύπος την κατηγορεί, τουλάχιστον, για αλαζονική συμπεριφορά.
Η κοσμική ζωή, η υπερβολική δημοσιότητα, αλλά και το γεγονός ότι επί σειρά ετών ταλαιπωρούσε τη φωνή της δοκιμάζοντας μία ευρεία γκάμα ρόλων έχουν συνέπειες. Ο Φράνκο Τζεφιρέλι είχε πει ότι «η φωνή της δεν είχε όρια. Ήταν την ίδια στιγμή σοπράνο, μέτζο σοπράνο και κοντράλτο...». Στην πραγματικότητα, η φωνή της έχει αρχίσει να εξασθενεί από το 1955, μετά την απότομη απώλεια βάρους.
Η συνεργασία της με τη Σκάλα του Μιλάνο διακόπτεται, μετά από σύγκρουση της με τον γενικό διευθυντή και η Μετροπόλιταν Όπερα διακόπτει επίσης τη συνεργασία μαζί της -ο διευθυντής Rudolf Bing την απολύει- εξαιτίας των υπερβολικών οικονομικών απαιτήσεων του Μενεγκίνι, ο οποίος εκτός από σύζυγος είναι επίσης, μάνατζερ της και εκπρόσωπος Τύπου, ο άνθρωπος που σύμφωνα με μαρτυρίες φίλων και συνεργατών της Κάλλας, φρόντιζε να την κρατά σχεδόν απομονωμένη από τον «έξω κόσμο».
Στα τέλη του 1958 εμφανίζεται στην Όπερα του Παρισιού. Στο κοινό είναι και ο Ωνάσης. Λίγους μήνες αργότερα, ο Έλληνας κροίσος καλεί το ζεύγος Κάλλας - Μενεγκίνι στη θαλαμηγό «Χριστίνα» και η Κάλλας ενδίδει στο φλερτ του. Τρεις μήνες μετά, εγκαταλείπει τον κατά 28 χρόνια μεγαλύτερο της Μενεγκίνι οριστικά.
Η συνέχεια της ιστορίας είναι λίγο ως πολύ γνωστή. Ήδη από τις αρχές του ’60 οι εμφανίσεις της είναι σπάνιες. Ο Μενεγκίνι αρνείται να της δώσει διαζύγιο.
Τον Αύγουστο του 1960 η Κάλλας ερμηνεύει «Νόρμα» στην Επίδαυρο υπό τη διεύθυνση του Τούλιο Σεραφίν, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή, σκηνικά Γιάννη Τσαρούχη, κοστούμια Αντώνη Φωκά. Είναι το καλλιτεχνικό γεγονός της χρονιάς. Οι παραστάσεις ήταν τρεις. Η πρεμιέρα ήταν προγραμματισμένη στις 21 Αυγούστου, αλλά λόγω καταρρακτώδους βροχής μετατέθηκε στις 24, η δεύτερη παράσταση δόθηκε κανονικά στις 26 Αυγούστου, η τρίτη όμως, ματαιώθηκε επειδή η ντίβα είχε κρυολογήσει. Τον Αύγουστο του 1961 επανέρχεται στην Επίδαυρο με «Μήδεια».
Αντίστροφη μέτρηση
Το 1963 αποφασίζει να εγκατασταθεί στο Παρίσι, το 1964 ο Φράνκο Τζεφιρέλι την πείθει να επιστρέψει στην όπερα και στο Covent Garden –ήταν η τελευταία νέα της παραγωγή- και το 1965, δίνει 9 παραστάσεις της «Τόσκα» στο Παρίσι και δύο παραστάσεις στη Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου δίνει την τελευταία παράσταση της καριέρας της.
Το 1966 αποποιείται την αμερικανική υπηκοότητα και λαμβάνει την ελληνική ιθαγένεια λύνοντας και τυπικά το γάμο με τον Μενεγκίνι. Ελπίζει ότι θα παντρευτεί τον Ωνάση.
Όμως, τον Ιούλιο του 1968 ο Έλληνας μεγιστάνας παντρεύεται τη χήρα του Αμερικανού προέδρου Κένεντι, Τζάκι. Μέχρι και την παραμονή του γάμου του, η Κάλλας έλεγε ότι το μόνο που ήξερε ήταν φήμες.
Το 1969 γίνεται Μήδεια στην ομώνυμη ταινία του αγαπημένου της φίλου, Πιέρ Πάολο Παζολίνι -ταινία που καταγράφεται ως εμπορική αποτυχία.
Το 1970 κάνει απόπειρα αυτοκτονίας με βαρβιτουρικά.
Το 1971 επιστρέφει στις ΗΠΑ για masterclass δοκιμάζοντας τον ρόλο της δασκάλας στη Μουσική Σχολή Τζούλιαρντ της Νέας Υόρκης. Δεν έχει απήχηση.
Σκηνοθετεί με τον συνάδελφο της Τζουζέπε Ντι Στέφανο, ο οποίος βρίσκεται επίσης στη δύση της καριέρας του, το έργο «Σικελικοί Εσπερινοί».
Ο Ντι Στέφανο την πείθει να ανέβει ξανά στη σκηνή. Το 1973 κάνουν περιοδεία, αλλά η φωνή της έχει σπάσει. Η Κάλλας είναι η σκιά του εαυτού της. Δίνει το τελευταίο κοντσέρτο της στην Ιαπωνία τον Δεκέμβριο του 1974.
Απαγοητευμένη επιστρέφει στο Παρίσι. Ο Ωνάσης, ο οποίος έχει χάσει ήδη από το 1973 τον 25χρονο γιο του Αλέξανδρο, πεθαίνει το 1975.
Μετά τον θάνατο του, η Κάλλας κλείνεται στο διαμέρισμα της και απομονωμένη ακούει τις παλιές ηχογραφήσεις της.
Στις 16 Σεπτεμβρίου 1977 η Μαρία Κάλλας φεύγει από τη ζωή. Μοναδικοί μάρτυρες των τελευταίων στιγμών της ήταν οι δύο άνθρωποι οι οποίοι εργάζονταν στο προσωπικό της.
Ακόμη μία θεωρία
Τον Δεκέμβριο του 2010, δύο Ιταλοί φωνίατροι έδωσαν στη δημοσιότητα έκθεση σύμφωνα με την οποία η Κάλλας πέθανε από εκφυλιστική ασθένεια που έπληξε τις φωνητικές της χορδές. Οι Φράνκο Φούσι και Νίκο Παολίλο, οι οποίοι παρουσίασαν τα αποτελέσματα των ερευνών τους στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια κατέληξαν στο συμπέρασμα, σύμφωνα με τη La Stampa, ότι η μεγάλη σοπράνο είχε προσβληθεί από δερματομυοσίτιδα, ασθένεια που επηρεάζει τους μύες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων του λάρυγγα.
Υπογράμμισαν δε, ότι αυτή η ασθένεια αντιμετωπίζεται με κορτιζόνη και ανοσοκατασταλτικά, τα οποία μπορούν τελικά να οδηγήσουν σε καρδιακή ανεπάρκεια, καθώς, σύμφωνα με την επίσημη ιατρική γνωμάτευση, η Κάλλας πέθανε από καρδιακή ανακοπή.
Οι δύο φωνίατροι μελέτησαν με υπερσύγχρονα μέσα ηχογραφήσεις της σοπράνο τη δεκαετία του ’50 -την πιο ολοκληρωμένη περίοδο της- τη δεκαετία του ’60, όταν άρχισε να έχει προβλήματα, και τη δεκαετία του ’70, που χαρακτηρίζεται από την αλλοίωση και εν τέλει απώλεια της φωνής της. Ανέλυσαν επίσης, τα τελευταία βίντεο της Κάλλας που δείχνουν ότι οι μύες δεν ανταποκρίνονται πλέον, επειδή η θωρακική κοιλότητα δεν φούσκωνε όταν ανέπνεε. Μελέτησαν και την παράσταση στις 2 Ιανουαρίου του 1958, προς τιμήν του τότε προέδρου της Ιταλίας, Τζιοβάνι Γκρόνκι, όταν η Κάλλας διέκοψε και έφυγε κρυφά από πόρτα των παρασκηνίων. Σύμφωνα με τους δύο γιατρούς «δεν ήταν ένα καπρίτσιο, ήταν πραγματικά άρρωστη, είχε τραχειίτιδα, οι μύες χαλάρωναν. Ήταν η αρχή του τέλους».
Η μελέτη ήρθε να ρίξει νέο φως στη διάγνωση της δερματομυοσίτιδας, στην οποία είχε καταλήξει ο γιατρός Μάριο Τζακοβάτσο, ο οποίος είχε αναλάβει την Κάλλας το 1975, αλλά είχε κρατήσει κρυφή τη διάγνωση του μέχρι το 2002, σεβόμενος την επιθυμία της.
Το «φαινόμενο» συνεχίζει να γοητεύει (και να πουλάει)
Πέρα από τα βιβλία που έχουν γραφτεί για την Κάλλας -μόνο οι βιογραφίες ξεπερνούν τις 40, το θεατρικό «Master Class» του Τέρενς Μακ Νάλι (που τον Νοέμβριο θα ανέβει σε σκηνοθεσία Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλου με την Μαρία Ναυπλιώτου, στο «Μικρό Χορν») και το κινηματογραφικό «Callas Forever» σε σκηνοθεσία του καλού της φίλου Φράνκο Τζεφιρέλι με τη Φανί Αρντάν, αίσθηση είχε προκαλέσει το 2007, το γαλλικό ντοκιμαντέρ «Callas assoluta» (στα ελληνικά υπό τον τίτλο «Απόλυτη Κάλλας») του Φιλίπ Κολί.
Στην ταινία παρατίθενται στοιχεία για την άτυχη εγκυμοσύνη της. Σύμφωνα με τον Κολί, στις 30 Μαρτίου 1960 η Κάλλας γέννησε με καισαρική σε νοσοκομείο του Μιλάνο ένα αγόρι, το οποίο όμως ήταν νεκρό. Ήταν ο καρπός του έρωτά της με τον Αριστοτέλη Ωνάση.
Το 2017, στην επέτειο των 40 χρόνων από τον θάνατο της, ο νεαρός Γάλλος σκηνοθέτης Τομ Βολφ παρουσίασε το ντοκιμαντέρ «Maria by Callas» με συνεντεύξεις της και ανέκδοτο υλικό της προσωπικής της ζωής.
Όμως, η Κάλλας εκτός των άλλων, παραμένει παρούσα και στον κόσμο της μόδας. Οι Dolce & Gabbana είχαν αφιερώσει τη σειρά της φθινοπωρινής κολεξιόν του 2009 στην Κάλλας -ένα τρυφερό hommage-, το 2011 στο Palazzo Te της Μάντουα διοργανώθηκε η έκθεση Maria Callas, Una donna, una voce, un mito, και τον Απρίλιο του 2016, στο Palazzo Forti της Βερόνα η έκθεση Exhibition of the life of Maria Callas features Schläppi 2200 mannequins -αναφέροντας ελάχιστα από τις κατά καιρούς διοργανώσεις και αφιερώματα.
Ακόμη και τα αγαπημένα παπούτσια της διευθύντριας της αμερικανικής Vogue, Anna Wintour, είναι ένα ζευγάρι nude πέδιλα, τα περίφημα Callasli, εμπνευσμένα από την Μαρία Κάλλας, διά χειρός Manolo Blahnik.
«Ήταν η τραγουδίστρια που αναβίωσε το bel canto. Ήταν η ηθοποιός που έκανε τη σκηνή του θεάτρου συναρπαστική. Ως προσωπικότητα είχε το είδος της μαγείας που γίνεται είδηση. Θα μείνει στη μνήμη ως η μεγαλύτερη τραγουδίστρια όπερας όλων των εποχών» είχε δηλώσει στους New York Times, ο Dario Soria, διευθυντής της Angel Records και της Metropolitan Opera Guild.