Μέχρι τη Φουκουσίμα, όταν κανείς άκουγε για πυρηνικό ατύχημα, η λέξη που ερχόταν στο μυαλό κάποιου ήταν μία και μόνη: Τσέρνομπιλ. Ο πρώτος πυρηνικός σταθμός παραγωγής ενέργειας της σοβιετικής Ουκρανίας, αποτελούσε ένα από τα σύμβολα του προγράμματος ειρηνικής χρήσης της πυρηνικής ενέργειας της ΕΣΣΔ. Ωστόσο, το σύμβολο έμελλε να εξελιχθεί σε εφιάλτη.
29 χρόνια πριν, στις 1.23 πμ, στον πυρηνικό σταθμό του Τσέρνομπιλ χτύπησε η καταστροφή: Η τραγωδία αποδίδεται σε ανθρώπινο λάθος, καθώς όλα ξεκίνησαν κατά τη διάρκεια μιας δοκιμής συστημάτων/ πειράματος στον αντιδραστήρια Νο 4, κοντά στην πόλη του Πριπιάτ, με αποτέλεσμα την απότομη αύξηση του επιπέδου ενέργειας. Η απόπειρα έκτακτου «shutdown» είχε αποτέλεσμα μία ακόμα άνοδο, ακόμα μεγαλύτερη. Μια έκρηξη ατμού είχε αποτέλεσμα τη διαφυγή υδρογόνου στον αέρα, το οποίο αναμείχθηκε με οξυγόνο και εξερράγη. Η έκρηξη τίναξε την οροφή του αντιδραστήρα, αποκαλύπτοντας την «καρδιά» του αντιδραστήρα. Ραδιενέργεια διέφυγε στην ατμόσφαιρα, με μεγάλες ποσότητες να κατευθύνονται προς τη Λευκορωσία.
Η τραγική μάχη για την αντιμετώπιση της καταστροφής είχε αρχίσει. Οι πυροσβέστες που έσπευσαν στην περιοχή για να σβήσουν τις φωτιές εκτέθηκαν σε υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας. Η φωτιά έσβησε στις 6.35, αλλά ο πυρήνας του αντιδραστήρα παρέμενε εκτεθειμένος. Σοβιετικοί μηχανικοί άρχισαν να αναζητούν εναγωνίως μία λύση για τον περιορισμό/ «ταφή» του, με εργάτες, φέροντες βαρύ προστατευτικό εξοπλισμό, να φτυαρίζουν ραδιενεργά συντρίμμια μέσα στα απομεινάρια του αντιδραστήρα- ωστόσο μπορούσαν να παραμένουν στις οροφές των γύρω κτιρίων μόνο για 40 δευτερόλεπτα, εξαιτίας των πολύ υψηλών επιπέδων ραδιενέργειας. Ελικόπτερα έριξαν χιλιάδες τόννους άμμου, μολύβδου και βορικού οξέος, χωρίς όμως να ελεγχθεί η κατάσταση.
Ο αγώνας διήρκεσε μήνες. Εν τέλει, ερρίφθησαν 20.000 τόννοι τσιμέντου και μολύβδου στον αντιδραστήρα για τον περιορισμό της ραδιενέργειας, τον Δεκέμβριο του 1986. Η τσιμεντένια «σαρκοφάγος» υπάρχει μέχρι σήμερα, αλλά τα ερωτήματα σχετικά με τη σταθερότητα και τη διάρκεια ζωής της παραμένουν.
Το κόστος
Το ραδιενεργό νέφος έφτασε πάνω από την Ουκρανία, τη Λευκορωσία και τη Ρωσία. Πάνω από 300.000 άνθρωποι εκκενώθηκαν από μία ζώνη, περίπου 300.000 μιλίων. 50.000 απομακρύνθηκαν από το Πριπιάτ και μόνο, το οποίο μετετράπη κυριολεκτικά εν μία νυκτί σε πόλη φάντασμα. Οι άμεσες απώλειες υπολογίζονται στις 56, οι περισσότερες εκ των οποίων οφείλονταν σε δηλητηρίαση από ραδιενέργεια, ωστόσο θεωρείται ότι η συγκάλυψη που ακολούθησε από τις σοβιετικές αρχές έκρυψε πολλές από τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της καταστροφής. Περιστατικά καρκίνων και ανωμαλιών σε γεννήσεις, με τρομακτικές τερατογενέσεις, αποδόθηκαν στο Τσέρνομπιλ. Ωστόσο, εξαιτίας των ενεργειακών απαιτήσεων, ο σταθμός συνέχισε να λειτουργεί με τους τρεις υπόλοιπους αντιδραστήρες του για πάνω από 14 χρόνια, μέχρι την παύση του τον Δεκέμβριο του 2000. Ο σταθμός θεωρείται ότι θα έχει αποσυναρμολογηθεί και εκκαθαριστεί ως το 2065- ωστόσο τα απομεινάρια του αντιδραστήρα 4 θεωρείται ότι θα παραμείνουν ραδιενεργά για 1.000 χρόνια. Πλέον, είναι δυνατή η επίσκεψη τουριστών με τη συνοδεία οδηγών στη εκκενωμένη ζώνη γύρω από την περιοχή.
Πριπιάτ: Μια σοβιετική πόλη – πρότυπο
Το Πριπιάτ, σε απόσταση μόλις τριών χιλιομέτρων από τον σταθμό, ήταν σχεδιασμένο ως μοντέλο σοβιετικής πόλης, με σκοπό την εγκατάσταση επιστημόνων ειδικών πάνω σε θέματα πυρηνικής ενέργειας, εργατών και μελών των δυνάμεων ασφαλείας. Στην ουσία, επρόκειτο για μία πόλη υψηλά μορφωμένων και εκπαιδευμένων Σοβιετικών πολιτών, με προχωρημένο σχεδιασμό και αρχιτεκτονική.
Αργοπορία στην αντίδραση
Η τραγωδία, όπως προαναφέρθηκε, αποδίδεται σε ανθρώπινο λάθος- ωστόσο οι αντιδράσεις των σοβιετικών αρχών επιδείνωσαν την κατάσταση, καθώς χρειάστηκε μια ολόκληρη ημέρα για να γίνει αντιληπτή η έκταση της καταστροφής και να δοθεί η εντολή εκκένωσης του Πριπιάτ. Ο αγώνας που ακολούθησε, όπως προαναφέρθηκε, διήρκεσε επτά μήνες. Καθώς ο αντιδραστήρας εξέπεμπε ραδιενεργές αναθυμιάσεις για δύο εβδομάδες, αψηφώντας τις προσπάθειες σφράγισής του, η εξάπλωση της ραδιενέργειας ήταν μεγάλη, και έγινε αντιληπτή σε όλη την Ευρώπη, προκαλώντας ανησυχία ιδιαίτερα στην ανατολική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη- περιλαμβανομένης της Ελλάδας. Οι αντιδραστήρες 1, 2 και 3, αν και είχαν κλείσει μετά την καταστροφή, άρχισαν να επαναλειτουργούν μεταξύ του Οκτωβρίου του 1986 και του Δεκεμβρίου του 1987.
Το αποτύπωμα της καταστροφής σε κοινωνία και τέχνη
Η μεγαλύτερη πυρηνική καταστροφή στην ιστορία δεν θα μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητη την κοινωνία, τόσο στην ΕΣΣΔ και τις χώρες- δορυφόρους της, όσο και στη Δύση: Η καταστροφή πυροδότησε έντονη αντιπαράθεση σχετικά με την ασφάλεια της χρήσης πυρηνικής ενέργειας, που σημάδεψε την έρευνα και ανάπτυξη στον τομέα για τις επόμενες δεκαετίες, ενώ πολλοί καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από την καταστροφή. Το «Time Will Crawl» του Ντέιβιντ Μπάουϊ είναι εμπνευσμένο από την τραγωδία, όπως και το «Red Alert» των Saxon και το «Radioactivity» των Kraftwerk. Όσον αφορά σε κινηματογράφο και τηλεόραση, το «Stalker» του Αντρέι Ταρκόφσκι (βασισμένο σε νουβέλα των Μπόρις και Αρκάντι Στρουγκάτσκι), μπορεί να ήταν ταινία του 1979, αλλά στο μυαλό πολλών συνδέεται με το Τσέρνομπιλ, καθώς η «Ζώνη» παρουσιάζεται ιδιαίτερα «προφητική» όσον αφορά στην αποκλεισμένη ζώνη γύρω από τον αντιδραστήρα. Το «Chernobyl Diaries» του 2012 ήταν μια ταινία τρόμου για μια εκδρομή φοιτητών στην περιοχή, ενώ ο Τζέρεμι Κλάρκσον του Top Gear πέρασαν κοντά από τον αντιδραστήρα με το αυτοκίνητο στο πλαίσιο μίας πρόκλησης. Η καταστροφή του Τσέρνομπιλ εμφανίζεται επίσης και σε κάποια επεισόδια τηλεοπτικών σειρών, μεταξύ των οποίων το «The Event» και το «Millennium», όπου δίνεται συνωμοσιολογική ή ακόμη και μεταφυσική διάσταση στην τραγωδία. Επίσης, το Τσέρνομπιλ αποτελεί και τον βασικό «πρωταγωνιστή» μιας τριλογίας βιντεοπαιχνιδιών FPS (first person shooter): Ο λόγος για τα S.T.A.L.K.E.R (Shadow of Chernobyl, Clear Sky, Call of Pripyat), που διαδραματίζονται στην περιοχή, σε έναν εναλλακτικό κόσμο που ακολούθησε την καταστροφή. Ακόμη, μία από τις πλέον «θρυλικές» αποστολές του Call of Duty 4: Modern Warfare διαδραματίζεται στο Τσέρνομπιλ, με τον παίκτη να καλείται να εξοντώσει μία προσωπικότητα- στόχο που εδρεύει στην απαγορευμένη ζώνη.
(πληροφορίες: Wired, Russia Today, The Atlantic, Time κ.α.)