Ιδρύθηκε από τον Οκταβιανό Αύγουστο το 31 π.Χ., λίγα χιλιόμετρα από την σημερινή Πρέβεζα, σε μια στενή λωρίδα εύφορης γης που χωρίζει το Ιόνιο πέλαγος από τον Αμβρακικό κόλπο- μια πόλη «Θρίαμβος» που θα δόξαζε αιώνια τη νίκη του Οκταβιανού έναντι του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας στη ναυμαχία του Ακτίου. Μια αψίδα θριάμβου, ακόμα και η ίδρυση μιας πολίχνης με το όνομα του νικητή δεν ήταν αντάξιες του γεγονότος. Γιατί με τη νίκη του Οκταβιανού εγκαινιάζεται η μετάβαση της ρωμαϊκής διακυβέρνησης από τη δημοκρατία (republicae) στο αυτοκρατορικό μοντέλο. Με την ίδρυση της «πόλης της Νίκης» ξεκινά μια περίοδος που στο ανατολικό, μετέπειτα βυζαντινό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ειδικά στον ελλαδικό χώρο, θα διαρκέσει 15 αιώνες.
Η Νικόπολη υπήρξε διοικητική πρωτεύουσα της Ηπείρου για 7 αιώνες. Ο Οκταβιανός για να δώσει ζωή στο φιλόδοξο σχέδιό του μετέφερε στη νέα πόλη πληθυσμούς από τις μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις της ευρύτερης περιοχής- η (ελληνο)ρωμαϊκή Νικόπολη υπολογίζεται ότι στην περίοδο της ακμής της είχε (έως) 100.000 κατοίκους, όντας ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα του ρωμαϊκού κόσμου. Από τις αρχές του 7ου αι. οι αναφορές στις πηγές και τα ανασκαφικά ευρήματα σπανίζουν ώστε δεν μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για την συνέχεια της αστικής ζωής.
Σήμερα αποτελεί έναν μοναδικό στην Ελλάδα αρχαιολογικό χώρο- η έκτασή, οι «μνημειακοί πυρήνες» και το μουσείο του αντιπροσωπεύουν το πληρέστερο ενιαίο παράδειγμα του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και τρόπου ζωής. Άλλες μεγάλες πόλεις της ρωμαϊκής περιόδου σκεπάστηκαν από τις μεταγενέστερες εκδοχές τους. Στη Νικόπολη αυτό δε συνέβη- ο αστικός χώρος έγινε εξοχή με διάσπαρτα ερείπια εν μέσω αγρών, εκατέρωθεν των μεγάλων τειχών που ποτέ δεν γκρέμισαν. Η στάχτη (στην Πομπηία) έκανε πολύ καλύτερα τη δουλειά της- εκεί ο χρόνος ακινητοποιήθηκε απότομα κι ενώ η πόλη άκμαζε. Η Νικόπολη είχε ήδη σχεδόν «ξεθεμελιωθεί» από επιδρομές- και μετά τον 10ο αιώνα πρέπει να εγκαταλείφθηκε εντελώς. Πάντως, κανείς δεν έκτισε τσιμέντα πάνω από τα περίτεχνα ψηφιδωτά.
Για όποιον «ταξιδεύει» με την ιστορία, είναι ένας καταπληκτικός προορισμός.
Από τον ίδιο λοφίσκο όπου υπάρχουν σήμερα τα απομεινάρια του Τροπαίου της Νίκης, παρακολούθησε ο Οκταβιανός την εξέλιξη της ναυμαχίας. Η θέα είναι εξαιρετική και εκεί έστησε το στρατηγείο του. Προληπτικός καθώς ήταν, όταν συνάντησε έναν χωρικό με τον γάιδαρό του, ρώτησε τα ονόματά τους. «Ευτύχιος» απάντησε ο χωρικός. «Και ο γάιδαρος;», επέμεινε ο Αύγουστος- «Νίκων» του απάντησε ο χωρικός και ο μετέπειτα αυτοκράτορας το θεώρησε τόσο καλό οιωνό, που μετά την μάχη διέταξε να κατασκευαστεί άγαλμά τους... Στο σημείο ανήγειρε ένα πομπώδες μνημείο, το «Τρόπαιο»- αποτελούνταν από πέτρινο κτίσμα όπου εντοίχισε έμβολα των ηττημένων πλοίων, χώρο λατρείας και μνημειώδη βωμό. Η πέτρινη επιγραφή μήκους 48 μέτρων όπου ο Κάισαρας γράφει στα λατινικά πως αφιερώνει το Τρόπαιο στον Άρη και τον Ποσειδώνα, ξεκινά ως εξής: «Ο Αυτοκράτωρ Καίσαρ, γιος του Θεϊκού Ιουλίου, νικητής του πολέμου που διεξήγαγε υπέρ της Δημοκρατίας...». Μετά τη νίκη του ο Οκταβιανός ονομάστηκε Αύγουστος (Σεβαστός) από την Σύγκλητο και ο ίδιος «έχρισε» τον εαυτό του «Πρώτο Πολίτη»- η δημοκρατία (res publica) καταργήθηκε.
Ο νέος Καίσαρας δεν λυπήθηκε τα έξοδα. Η πόλη της νίκης του θα ήταν μια λαμπρή πόλη. Στις υπώρειες του «Τροπαίου» ο Οκταβιανός δημιούργησε ένα σύμπλεγμα εγκαταστάσεων άθλησης και ψυχαγωγίας- το Προάστειο, όπως λεγόταν, βρισκόταν ακριβώς έξω από τα τείχη της πόλης και περιελάμβανε το Θέατρο, το Στάδιο και το Γυμνάσιο. Στην κατασκευή τους συνετέλεσε πάλι η δεισιδαιμονία του Οκταβιανού- θεωρώντας ότι κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας είχε την εύνοια και την συνδρομή του Ακτίου Απόλλωνα, αναβάθμισε τα «Άκτια», τους αγώνες που διοργανώνονταν κάθε χρόνο προς τιμή του θεού. Μετέφερε την έδρα τέλεσής τους στη νέα πόλη και δημιούργησε τις υποδομές όπου θα στεγάζονταν- αθλητές από όλη την αυτοκρατορία ταξίδευαν στη Νικόπολη για να συμμετάσχουν.
Στο θέατρο φιλοξενήθηκαν οι μουσικοί αγώνες των Νέων Ακτίων αλλά λειτούργησε και σαν ένα οποιοδήποτε ρωμαϊκό θέατρο- τραγωδίες ή σατυρικά έργα, αλλά και μονομαχίες και θηριομαχίες πρέπει να εξελίχθηκαν εντός του. Χωρούσε 5.000 ανθρώπους, χωρισμένους σε 3 διαζώματα ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη και το φύλο- οι αριστοκράτες πιο κοντά στην σκηνή, οι υπόλοιποι άνδρες στη μεσαία ζώνη και πιο πάνω τα γυναικόπεδα. Στέκεται ακόμη όρθιο- το κοίλο των θεατών, η ημικυκλική ορχήστρα μπροστά του και πιο πίσω το σκηνικό οικοδόμημα, άλλοτε διακοσμημενο με αγάλματα θεών και μουσών. Εντυπωσιακό κτίσμα που η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει όλο και περισσότερο. Στην πρόσφατη ανασκαφική περίοδο αποκαλύφθηκαν το προσκήνιο, το θεωρείο, θολωτές υποδομές και κλιμακοστάσιο στο άνω κοίλο, ενώ κατασκευάστηκε περιμετρική διαδρομή περιήγησης.
Από το συγκρότημα του Γυμνασίου που εκτεινόταν σε πολλά τετραγωνικά μέτρα και πρέπει να περιελάμβανε στεγασμένο προπονητήριο, παλαίστρα, λουτρά και αίθουσες διαλέξεων, αλλά και από το μεγάλο, αμφιθεατρικό Στάδιο της Νικόπολης, ελάχιστα έχουν απομείνει. Το αποτύπωμα της κάτοψης του σταδίου είναι όμως ακόμη ορατό, δίνοντας μια αχνή εντύπωση των διαστάσεων. Η θέση επίκειται να ανασκαφεί συστηματικά.
Η Νικόπολη υπήρξε η αγαπημένη πόλη του Αυγούστου- εργασίες ανέγερσής της εικάζεται ότι παρακολούθησε και ο ίδιος. Η δημιουργία εκ του μηδενός της νέας πόλης ακολούθησε την ρωμαϊκή πολεοδομία. Το άστυ, μια έκταση 1.400 στρεμμάτων, επιμερίστηκε σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα σε οικοδομικές νησίδες (insulae) και τον οικιστικό ιστό έτεμναν δύο κάθετες λεωφόροι- πλακόστρωτο τμήμα της decamanus maximus, της μεγαλύτερης από αυτές, διατηρείται ακόμα σε κατάσταση τόσο καλή ώστε ο σύγχρονος επισκέπτης μπορεί να αναπαραστήσει στο νου του την αρχαία κίνηση και ζωή. Οι δύο λεωφόροι διασταυρώνονταν στην Αγορά (forum), έναν τεράστιο ελεύθερο χώρο, μια πλατεία από αυτές που σήμερα στις ελληνικές πόλεις σπανίζουν.
Παρότι η ρωμαϊκή ειρήνη (Pax Romana) είχε επιβληθεί αποτελεσματικά από τις λεγεώνες, τη ρωμαϊκή νομοθεσία και έναν κραταιό διοικητικό μηχανισμό, ο Οκταβιανός, για να αισθάνονται οι κάτοικοι της Νικόπολης ασφαλείς, όρθωσε σε μια περίμετρο 5,5 χιλιομέτρων γύρω από το άστυ, ψηλά τείχη με μεγάλες πύλες. Για την ύδρευσή της Νικόπολης οι μηχανικοί του μετέφεραν νερό από τις πηγές του Λούρου σε απόσταση 55 χιλιομέτρων- μέσω πήλινων ή λίθινων αγωγών, στηριγμένων σε τοξωτές γέφυρες στις χαράδρες, μέσα από σήραγγες που τρυπούσαν τα βουνά ή από πέτρινα αυλάκια στα πιο επίπεδα μέρη, το νερό έφτανε σε δύο υδατόπυργους και από εκεί διακλαδωνόταν στα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Είναι ενδιαφέρον ότι από τις ίδιες πηγές υδρεύονται και σήμερα η Άρτα, η Πρέβεζα και η Λευκάδα.
Από τα δημόσια κτίρια της Νικόπολης διασώζεται το Ωδείο- ειδικά μετά τις τελευταίες εργασίες της Επιστημονικής Επιτροπής Νικόπολης, είναι όχι μόνο επισκέψιμο αλλά και λειτουργικό, ώστε το καλοκαίρι φιλοξένησε σειρά εκδηλώσεων. Κατασκευάστηκε στο πρώτο μισό του 2ου αι. μ.Χ.. Με στέγη στην αρχική του μορφή χωρούσε περίπου χίλιους ανθρώπους που ψυχαγωγούνταν με μουσική ή θέατρο, ποιητικές απαγγελίες και ρητορικές επιδείξεις. Σήμερα, αν καθήσεις στο κοίλο των θεατών ή περπατήσεις την περιμετρική στοά του θεάτρου, θα νιώσεις την ατμόσφαιρα της ρωμαϊκής εποχής ζωηρά γύρω σου- τις αντιδράσεις των θεατών, ηθοποιούς επί σκηνής και άλλους να προετοιμάζονται στους χώρους της στοάς, τους τεχνικούς να χειρίζονται τον μηχανισμό της αυλαίας.
Ποιοι ήταν όλοι αυτοί οι άνθρωποι; Πως ζούσαν, σε ποιο κοινωνικό πλαίσιο και ποια καθημερινότητα είχαν, οι πληβείοι και οι αριστοκράτες της Νικόπολης- έμποροι, τεχνίτες, στρατιωτικοί και αξιωματούχοι γραφειοκράτες, αγρότες, έποικοι και δούλοι από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας;
Οι απαντήσεις, «ιδίοις όμμασι» στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης στην Πρέβεζα. Ο επισκέπτης μπορεί να αντικρίσει υπαρκτά πρόσωπα στις προτομές, που είναι πιο «χοντροκομμένες» αλλά και περισσότερο ρεαλιστικές από αυτές των κλασικών χρόνων. Στα αγάλματα θα δει τις κομμώσεις και τα ρούχα τους, χιτώνες με απανωτές πτυχώσεις που αποδίδονται με τέχνη στο λευκό μάρμαρο. Θα δει τα νομίσματα των καθημερινών συναλλαγών των εμπόρων ή των αποταμιεύσεων των λεγεωνάριων- κλειδιά των σπιτιών τους, σφραγίδες των εγγράφων τους, επιστήθια σταυρουδάκια σαν τα σημερινά, επιτύμβιες στήλες με το όνομα και την ηλικία του κάθε νεκρού. Τους αμφορείς όπου αποθήκευαν το κρασί, το στάρι και το λάδι τους- τα πήλινα ή χάλκινα σκεύη των φτωχών και τα ασημένια των πλουσίων. Ζάρια και επιτραπέζια παιχνίδια, μυροδοχεία και γυάλινα φιαλίδια αρωμάτων.
Ο πληθυσμός της Νικόπολης ήταν κατά βάση ελληνικός και η πόλη σίγουρα ελληνόφωνη- δεν αποικίστηκε μαζικά από ιταλιώτικους πληθυσμούς, όπως συνέβη, για παράδειγμα στην περίπτωση της Κορίνθου. Υπήρξε όμως σίγουρα ένα αστικό περιβάλλον πολυπολιτισμικό και πολυφυλετικό- άνθρωποι από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας, λεγεωνάριοι και ακτήμονες πολιτικοί υποστηρικτές του Οκταβιανού, μετοίκησαν στην πόλη και συνυπήρχαν υπό τη σκέπη της ρωμαϊκής ειρήνης και νομοθεσίας. Η περίοδος ακμής της εντοπίζεται στους τρεις πρώτους αιώνες της ζωής της, στο ασφαλές περιβάλλον που η Pax Romana διαμόρφωνε. Ο σημαντικότερος γεωγράφος της αρχαιότητας, ο Στράβων έγραψε για την πόλη: «η μεν ουν Νικόπολις ευανδρεί και λαμβάνει καθ’ ημέρα επίδοσιν, χώραν τε έχουσα πολλήν».
Ο Οκταβιανός παραχώρησε σημαντικά προνόμια- κάποια διοικητική αυτοτέλεια, νομισματοκοπείο όπου η πόλη «έκοβε» δικό της νόμισμα, φοροαπαλλαγές και μια (έξω από τα τείχη) αγροτική περιοχή που κατατμήθηκε σε κλήρους και μοιράστηκε στους πολίτες της. Διαθέτοντας τρία λιμάνια και βάση της γεωγραφικής της θέσης, η Νικόπολη έγινε σπουδαίος σταθμός του διαμετακομιστικού εμπορίου της εποχής- τα περισσότερα πλοία που ταξίδευαν ανάμεσα στη δυτική και την ανατολική περιοχή της αυτοκρατορίας, περνούσαν από τα λιμάνια της.
Υπήρχαν εργαστήρια τεχνιτών κάθε είδους αλλά σίγουρα τα ψηφιδωτά της Νικόπολης είναι διαχρονικά έργα τέχνης- από τα λεπτοδουλεμένα θέματά τους παίρνουμε πληροφορίες για το φυσικό περιβάλλον, τις γεωργικές εργασίες αλλά και την έντονη αλιευτική δραστηριότητα των κατοίκων της πόλης στον Αμβρακικό και το Ιόνιο. Στην περιτειχισμένη πόλη έχουν βρεθεί ερείπια 5 κτιριακών συγκροτημάτων που, μάλλον, λειτουργούσαν ως δημόσια λουτρά- βέβαια οι ρωμαϊκές θέρμες δεν αποτελούσαν μόνο χώρους υγιεινής αλλά με τους κήπους, τα γυμναστήρια, τις βιβλιοθήκες που διέθεταν ήταν ολοκληρωμένα κέντρα αναψυχής, πολυτελώς διακοσμημένα και κατάφορτα από έργα τέχνης. Στη Νικόπολη δεν έχουν ακόμη ανασκαφεί συστηματικά. Πάντως ενδεικτικό του υψηλού πολιτισμού της πόλης είναι πως ο επιφανέστερος στωικός φιλόσοφος, ο Επίκτητος, στη Νικόπολη ίδρυσε τη Σχολή του.
Στη Νικόπολη έχουν ανασκαφεί δύο πολυτελείς ιδιωτικές κατοικίες που με έκταση πολλών τετραγωνικών μέτρων η καθεμιά, προφανώς ανήκαν σε μέλη της τοπικής αριστοκρατίας- όπως θα ήταν ο Μάνιος Αντωνίνος. Έζησε σε ένα σπίτι που θα ζήλευαν και σημερινοί μεγιστάνες- ένα ιδιωτικό οικιστικό συγκρότημα πολλών επιμέρους χώρων, υπνοδωματίων, αιθουσών υποδοχής και δεξιώσεων που τα δάπεδά τους ακόμη κοσμούνται από πολύχρωμα ψηφιδωτά. Απέμειναν τα ερείπιά του αλλά όλοι οι κυρίως χώροι έχουν ταυτοποιηθεί- το αίθριο με περιστύλιο, δεξαμενές και λουτρά με λεβητοστάσιο, ατομικός λουτήρας με ψηφιδωτό θόλο, πηγάδι (που στις πρώτες ανασκαφές της οικίας το 1970 βρέθηκε να έχει ακόμα νερό), το γραφείο που ο Αντωνίνος χρησιμοποιούσε για τις επαγγελματικές του υποθέσεις. Η ζωή του στην πολυτελή κατοικία των 3.400 τ.μ. που κτίστηκε κατά τη διάρκεια του 2ου αι. μ.Χ. ήταν σίγουρα εντελώς διαφορετική και ασύγκριτα πολυτελέστερη από τη ρουτίνα των συνηθισμένων ανθρώπων, που οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι ζούσαν σε ταπεινές μονοκατοικίες ή στενόχωρα διαμερίσματα πολυώροφων κτιρίων. Η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει ανακαλύψει ούτε καν ίχνη αυτών των αρχαίων πολυκατοικιών- όπως στο μέλλον θα δυσκολευτεί σίγουρα να αποκαλύψει πλαστικά απομεινάρια των ζωών μας στα οικόπεδα των σημερινών πολυκατοικιών.
Η ταξική διαστρωμάτωση περισσότερο εμφανής από ότι στα σπίτια, είναι στις (5) νεκροπόλεις των ανθρώπων εκείνων, όπου τα επιβλητικά μαυσωλεία των πλουσίων οικογενειών, συνυπήρχαν με τους απλούς τάφους των φτωχών. Ανάμεσα σε ταφικούς θαλάμους με μαρμάρινα δάπεδα και ψηφιδωτά, με αγάλματα και διακοσμημένες σαρκοφάγους, παρεμβάλλονταν συστάδες λίθινων πλακών με νεκρούς που στον Άδη τους συνόδευαν απλοϊκά κτερίσματα από πιο ευτελή υλικά. Νεκρά βρέφη και νήπια συχνά τοπουθετούνταν σε αμφορείς που θάβονταν στο χώμα (εγχυτρισμοί). Η καύση των νεκρών, μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ., ήταν συνηθισμένη...
Στους δύο πρώτους αιώνες μ.Χ. η ζωή στην πόλη άνθισε. Μετά, η ρωμαϊκή ειρήνη που αποτελούσε τη βάση της ευημερίας, «ξέφτισε» από εμφυλίους πολέμους και βαρβαρικές επιδρομές. Δίχως την ασφάλεια της Pax Romana η Νικόπολη μετατρέπεται από κοσμοπολιτικό σε θρησκευτικό κέντρο. Η (πρώιμη) βυζαντινή περίοδος της πόλης είναι μια «άλλη ιστορία»...
Βιβλιογραφία:
1.Αρχαιολογικός Οδηγός Νικόπολης, Περιδιάβαση στο ιστορικό, ιερό και αστικό τοπίο, Κωνσταντίνος Λ. Ζάχος, Υπουργείο Πολιτισμού, Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης, Αθήνα 2015.
2.Το Θέατρο της Νικόπολης, Κωνσταντίνος Λ. Ζάχος- Ευάγγελος Παυλίδης- Αχιλλέας Τρανουλίδης, Υπουργείο Πολιτισμού, Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης, Αθήνα 2015.
3.Νικόπολη. Ο Οίκος του εκδίκου Γεωργίου, Ευάγγελος Παυλίδης, Υπουργείο Πολιτισμού, Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης, Αθήνα 2015.
4.Νικόπολη. Οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου. Γεώργιος Ρήγινος- Έλενα Κατερίνη, Υπουργείο Πολιτισμού, ΛΓ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Πρέβεζας- Άρτας, Αθήνα 2009.
5.Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, Cyril Mango, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζης, Αθήνα 2007.