O Ντόναλντ Τραμπ «διδάσκει» τις θεωρίες συνωμοσίας σε μεγαλύτερο βαθμό από τους περισσότερους προέδρους της πρόσφατης ιστορίας των ΗΠΑ, ή ίσως περισσότερο από οποιονδήποτε πρόεδρο.
Ο Τραμπ ισχυρίστηκε ότι ο πρώην πρόεδρος, Μπαράκ Ομπάμα, παρακολουθούσε το κινητό του κατά τη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας (μία κατηγορία που διέψευσε το FBI) και ότι εκατομμύρια άνθρωποι ψήφισαν παράνομα στις εκλογές (επίσης δεν υπάρχει κανένα αποδεικτικό στοιχείο γι' αυτό). Στο παρελθόν είχε δηλώσει ότι η κλιματική αλλαγή είναι μία φάρσα που διαπράττουν οι Κινέζοι (κάτι που προφανώς δεν ισχύει).
Αλλά σίγουρα δεν είναι ο μόνος που επιλέγει τις θεωρίες συνωμοσίας προκειμένου να εξηγήσει τα παγκόσμια γεγονότα. Συχνά οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να είναι ισχυρές και καταστροφικές. Μετά την επίθεση στο νυχτερινό κέντρο διασκέδασης Pulse στο Ορλάντο, το 2015 ή την τραγωδία με τους δεκάδες νεκρούς στο δημοτικό σχολείο Σάντι Χουκ, oι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας συχνά διαιωνίζουν ότι αυτά τα γεγονότα είναι «προβοκάτσια» των εκάστοτε κυβερνήσεων που «στήνονται» προκειμένου να ενισχύσουν την υποστήριξη για τον έλεγχο των όπλων και άλλους στόχους της κυβέρνησης. Στις ημέρες μας για παράδειγμα, ακόμη και οι γονείς των παιδιών που έπεσαν θύματα του μακελειού στο σχολείο Σάντι Χουκ κατηγορούνται ότι έστησαν οι ίδιοι την επίθεση (συμπεριλαμβανομένων και των θανάτων των παιδιών τους).
Αλλά γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν ότι αυτοί οι γονείς (που υπέφεραν εξαιτίας μίας συγκλονιστικής απώλειας), λένε ψέματα; Για ποιο λόγο οι άνθρωποι διαδίδουν αυτές τις τόσο ελκυστικές ιστορίες;
O κοινωνικός και οργανωσιακός ψυχολόγος, Jan-Willem van Prooijen από το πανεπιστήμιο Vrije στο Άμστερνταμ, που εξειδικεύεται στη μελέτη των ανθρώπων που ασχολούνται με τις θεωρίες συνωμοσίας εξήγησε στο VOX, ποιες προσωπικότητες και ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στη δημιουργία τέτοιου είδους πεποιθήσεων.
Εν συντομία εξηγεί: H πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας προκύπτει έναν συνδυασμό άγχους, πεσιμισμού και υπερβολικής ευπιστίας στο να χρησιμοποιούνται απαντήσεις για να εξηγήσουν περίπλοκα προβλήματα. Και επειδή περιστασιακά υπάρχουν συνωμότες και κακοήθεις ηθοποιοί που προσπαθούν να χειραγωγήσουν τον κόσμο προς όφελός τους, η πίστη σε αυτές τις θεωρίες παραμένει «ζωντανή».
Παρακάτω ακολουθούν μερικές απαντήσεις που έδωσε ο Jan-Willem van Prooijen σε δημοσιογράφο του Vox, προκειμένου να εξηγήσει το συγκεκριμένο φαινόμενο.
Τι είναι η θεωρία συνωμοσίας;
Μια θεωρία συνωμοσίας είναι η πεποίθηση ότι μία ομάδα ανθρώπων - συχνά ισχυρών ανθρώπων- συνωμοτούν για να κάνουν σχέδια που θεωρούνται ως ευρέως κακόβουλα ή σατανικά. Αυτός είναι ο απλός ορισμός.
Τι κάνει αυτές τις θεωρίες τόσο πειστικές;
Eίναι ένα εργαλείο για να εξηγήσουν την πραγματικότητα. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ή να κατανοούμε πάντα αυτά που συμβαίνουν σε εμάς. Όταν οι άνθρωποι δεν νιώθουν σίγουροι για κάποια αλλαγή - όταν χάνουν τις δουλείες τους ή όταν σημειώνεται μία τρομοκρατική επίθεση ή μία φυσική καταστροφή - έχουν την τάση να θέλουν να κατανοήσουν αυτό που συνέβη και επίσης έχουν την τάση να υποθέτουν τα χειρότερα. Είναι ένας αυτο-προστατευτικός μηχανισμός που έχουν οι άνθρωποι. Ο συνδυασμός του να προσπαθείς να βγάλεις νόημα και να σκέφτεσαι πάντα το χειρότερο σενάριο συχνά οδηγεί στις θεωρίες συνωμοσίας.
Μπορεί ο καθένας να πειστεί από τις θεωρίες συνωμοσίας;
H τάση για τη συνέχιση των θεωριών συνωμοσίας είναι παγκόσμια. Υπάρχει σε όλους μας. Αλλά επίσης, πιστεύω ότι υπάρχουν ατομικές διαφορές σε σχέση με το κατά πόσο επιρρεπής είναι ο καθένας από εμάς σε αυτές. Πρέπει να καταλάβετε ότι δεν είναι όλες οι θεωρίες συνωμοσίας παράλογες. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει διαφθορά. Είναι λογικό επομένως για τους ανθρώπους να πρέπει να προφυλάσσονται από αυτές.
Ένας καλό μέσο πρόβλεψης των θεωριών συνωμοσίας είναι η καταπίεση. Οι συχνά καταπιεσμένες μειονοτικές ομάδες στην κοινωνία έχουν περισσότερες πιθανότητες να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας και ένας λόγος για τον οποίο το κάνουν είναι επειδή προσπαθούν να κατανοήσουν τα πραγματικά προβλήματα που έχουν. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένας τρόπος να προσπαθήσουν να κατανοήσουν τις συνθήκες στις οποίες βρίσκονται. Και όσο χειρότερες είναι αυτές οι συνθήκες τόσο περισσότερη είναι η ανάγκη των ανθρώπων να βρουν καλές εξηγήσεις και να κατηγορούν για τις συνθήκες στις οποίες βρίσκονται τις ισχυρές ομάδες.
Τι κάνει ένα άτομο πιο επιρρεπές στις θεωρίες συνωμοσίας σε σχέση με ένα άλλο;
Yπάρχουν μερικοί παράγοντες που έχουμε εντοπίσει.
Ένας από αυτούς είναι το μορφωτικό επίπεδο. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι πιο πιθανές μεταξύ των ατόμων που είναι λιγότερο μορφωμένοι. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι και οι άνθρωποι με υψηλό μορφωτικό επίπεδο δεν μπορούν εξίσου να επηρεαστούν.
Υπάρχουν επίσης επιδράσεις που συνδέονται με την πολιτική ιδεολογία. Στην έρευνά μας βρίσκουμε ότι τα πιο άτομα που ασπάζονται περισσότερο ριζοσπαστικές πολιτικές ιδεολογίες (τόσο από τον χώρο της δεξιάς όσο και από της αριστεράς) είναι πιο πιθανό να είναι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας.
Ένας άλλος παράγοντας είναι ο συλλογικός ναρκισσισμός (ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας βάσει του οποίου οι άνθρωποι που ανήκουν σε μία ομάδα απαιτούν τον θαυμασμό των άλλων) και οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι το έθνος τους είναι ανώτερο από τα υπόλοιπα.