Το ηθικό ερώτημα, αν πρέπει κανείς να υπακούει τις εντολές, όταν αυτές αντίκεινται στην ανθρώπινη συνείδηση και στις θεμελιώδεις, «άγραφες» αρχές του ηθικού κώδικα, πέρα από τη δραματοποίηση που γνώρισε στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, όπου η πρωταγωνίστρια εκπροσωπεί τον άνθρωπο που δεν υποτάσσεται και θεωρεί χρέος του την εξέγερση απέναντι στο άδικο και τη βίαιη εξουσία, υφίσταται φιλοσοφική ανάλυση σε όλες τις ιστορικές εποχές.
Και ενώ οι ανθρωπιστές διατείνονται την υπεροχή της ατομικής συνείδησης σε τέτοια θέματα, επιμένοντας ότι η ηθική κρίση του ατόμου πρέπει να υπερισχύει της αρχής, όταν αυτές βρίσκονται σε σύγκρουση, ο Στάνλεϊ Μίλγκραμ, ψυχολόγος στο πανεπιστήμιο του Yale, αποφάσισε να ελέγξει πειραματικά εάν και μέχρι ποιου σημείου τα υποκείμενα είναι διατεθειμένα να ακολουθήσουν εντολές που τους απευθύνονται, όπως να «τιμωρήσουν» ένα άλλο υποκείμενο, αφυπνίζοντας τη δυνητικά βίαιη συμπεριφορά τους ως αποτέλεσμα συμμόρφωσης στην εξουσία, μιας και καλούνταν να το υποβάλουν σε αύξουσες δόσεις ηλεκτρικών εκκενώσεων.
Όσοι συμμετείχαν στο πείραμα, πίστευαν πως αφορούσε τη μνήμη και την ικανότητα αποστήθισης λέξεων. Συγκεκριμένα, τους έλεγαν πως οφείλουν, αναλαμβάνοντας το ρόλο του «δασκάλου» έναντι αμοιβής 4 δολαρίων/ώρα, να τιμωρήσουν με μια μηχανή ηλεκτροσόκ το «μαθητευόμενο» σε κάθε λάθος απάντηση. Ο «μαθητευόμενος» δεν ήταν φοιτητής, αλλά ηθοποιός, που είχε προσληφθεί από το Μίλγκραμ για την ενσάρκωση ακριβώς αυτού του «ρόλου» και δεν υπήρχε ηλεκτρισμός, ούτε ηλεκτροσόκ, γεγονός που ο «δάσκαλος» δε γνώριζε. Ούτε, βέβαια, ότι ο ηθοποιός υποκρινόταν.
Πόσοι από τους εθελοντές «δασκάλους» έφτασαν ως τον τελευταίο μοχλό εξαιτίας των λάθος απαντήσεων; Το 95% προχώρησε πάνω από τα 150 βολτ ηλεκτροσόκ, ενώ το 65% έφτασε μέχρι τον τελευταίο μοχλό των 450 βολτ!
Συμπεράσματα: Ξαναβλέποντας το πείραμα, συνειδητοποίησα για ακόμα μια φορά ότι διαχρονικά λειτουργεί προς επίρρωση της ισχύος της θεωρίας του κομφορμισμού, σύμφωνα με την οποία, όταν ένας πολίτης είναι ανίκανος να πάρει αποφάσεις σε καταστάσεις πίεσης και κρίσης, όντας εγκλωβισμένος στα καλοπλεγμένα δίχτυα του φόβου και του πανικού, μοιραία υπακούει τις εντολές κάποιου ανώτερου στην ιεραρχία, στην προκειμένη περίπτωση του Μίλγκραμ- πειραματιστή, ο οποίος δρα σαν ανώτατη αρχή του. Καταδεικνύει, δηλαδή, το ευεπηρέαστο και την υπακοή των ανθρώπων, όταν τους παρασχεθεί μια νομιμοποιημένη ιδεολογία είτε κοινωνική- θεσμική υποστήριξη (εδώ: οι καθημερινοί άνθρωποι εκπλήρωναν εντολές -κάτω από εφάμιλλες συνθήκες «νομιμοποίησης»- που είχαν ως απότοκο τη φαινομενική χορήγηση ισχυρότατων ηλεκτρικών σοκ σε άλλους συμμετέχοντες- συνανθρώπους τους).
Νιώθοντας, λοιπόν, την ανάγκη να αποποιηθούν οποιασδήποτε ευθύνης για ο,τι συμβεί στο θύμα, υπέβαλαν ασυνείδητα τον εαυτό τους στο ρόλο του εκτελεστικού οργάνου της προκειμένης ανώτερης αρχής, υπακούοντάς και θεωρώντας ότι εκείνη μόνο είναι η υπεύθυνη για την έκβαση των πραγμάτων. Υπό αυτό το πρίσμα, η απόσειση της προσωπικής ευθύνης αποτελεί και τη λεπτή, ακαθόριστη γραμμή στα όρια της υπακοής και της κατ' επέκταση χειραγώγησης του ατόμου. Διότι, αποδεικνύεται ότι ναι μεν ο φόβος και η πίεση αποτελούν τους καλύτερους αρωγούς της υπακοής στην εξουσία ανεξαρτήτως των χαρακτηριστικών της τελευταίας, αλλά συνάμα καταστέλλουν την ανεξάρτητη σκέψη και λογική.
Πολλοί θα πουν ότι οι συναγωγές αυτές είναι καθολικές και αγκαλιάζουν ασφυκτικά τον όρο της «μαζοποίησης». Όμως, το απόφθεγμα ότι όσο πιο αναπτυγμένο, διαφοροποιημένο και μορφωμένο είναι ένα άτομο, τόσο λιγότερο επιρρεπές είναι στη «μαζοποίηση» δεν ισχύει πάντα. Ο άνθρωπος είναι ένα εύθραυστο ον, που συχνά δεν είναι έτοιμο να πάρει τα ηνία της ελευθερίας της σκέψης και της πρωτοβουλίας. Οι ίδιοι άνθρωποι που δυσκολεύονται να πάρουν αποφάσεις και να διαχειριστούν τη ζωή τους, δε διστάζουν να θυσιάσουν όλες τις ελευθερίες τους χάριν ενός επιβλητικού «ηγέτη», ο οποίος θα τους καθοδηγεί και θα αποφασίζει αντί γι' αυτούς, καταστρατηγώντας έτσι τις ίδιες τις ηθικές τους αναστολές, αφού μπορεί να προβαίνουν σε ενέργειες που σε άλλες περιπτώσεις θα θεωρούσαν καταδικαστέες.