Τι είχαμε;
Η μεγάλη αύξηση της απασχόλησης των γυναικών στην Ελλάδα από το 1985 μέχρι σήμερα έχει μεταμορφώσει την καθημερινή ζωή των ανθρώπων και έχει ξαναμοιράσει ρόλους ανάμεσα στα φύλα. Έχουμε μια ανηφορική διαδρομή στη σκιά μιας παραδοσιακής ανδροκρατούμενης κοινωνίας. Η πρόοδος που συντελέστηκε αποτυπώνεται στο Διάγραμμα 1.
Πηγή: Eurostat, LFS series.
Είναι όμως πραγματικά εντυπωσιακή η εξέλιξη της απασχόλησης των γυναικών στην Ελλάδα; Το ποτήρι είναι μισο-άδειο επειδή υπάρχουν και σκοτεινές πλευρές:
1. Οι άλλες χώρες του Νότου και η Ιρλανδία, ξεκίνησαν από χαμηλότερο σημείο και έφτασαν ψηλότερα -και μάλιστα με χαμηλότερες οικονομικές επιδόσεις μεγέθυνσης σε σύγκριση με την Ελλάδα (στο Διάγραμμα 2).
Πηγή: Eurostat, LFS series.
2. Η ταχεία αύξηση του ΑΕΠ μέχρι την κρίση συμβάδιζε με γρήγορη αύξηση της ανεργίας των γυναικών, επειδή η αγορά εργασίας ήταν άκαμπτη και οι ευκαιρίες μερικής ή ευέλικτης απασχόλησης ελάχιστες. Μόνο από το 2000 που αυξάνουν οι ευκαιρίες μερικής απασχόλησης αρχίζει να μειώνεται η συσσώρευση άνεργων γυναικών που αναζητούν για πρώτη φορά εργασία (στο Διάγραμμα 3).
Πηγή: Eurostat, LFS series; ILO Unemployment by categories of unemployed persons.
3. Η μεγαλύτερη αύξηση απασχόλησης γυναικών συντελέστηκε στο Δημόσιο.
4. Η συγκομιδή ισότητας μισθών ήταν αργή και η ψαλίδα των αποδοχών σε σύγκριση με τους άνδρες άνοιγε σταθερά στη διάρκεια του εργάσιμου βίου -σε ολόκληρη την περίοδο και στα καλά χρόνια.
5. Το χάσμα φύλου στις συντάξεις ήταν και παρέμεινε από τα υψηλότερα στην Ευρώπη. Ήταν και είναι μεγαλύτερο από το χάσμα φύλου στις αμοιβές.
Τι χάσαμε;
Στη διάρκεια της κρίσης, οι άνδρες εργαζόμενοι είχαν μεγαλύτερες απώλειες, αν και η ανεργία αυξήθηκε κατά το ίδιο ποσοστό σε γυναίκες και σε άνδρες. Το χάσμα φύλου στην απασχόληση μειώθηκε (οι άνδρες έχασαν 16 και οι γυναίκες 6 ποσοστιαίες μονάδες στο ποσοστό απασχόλησης μεταξύ 2008 και 2015).
Επεκτάθηκε η μερική απασχόληση, και μάλιστα πιο γρήγορα στους άνδρες: αρχίζουν, δηλαδή, οι άνδρες να εργάζονται σαν γυναίκες.
Οι γυναίκες συμπεριφέρονται αντι-κυκλικά στη διάρκεια της κρίσης: ψάχνουν εντατικότερα να εργαστούν, σε όλες τις ηλικίες αλλά περισσότερο έντονα στις ηλικίες 25-49 ετών. Αντιθέτως οι άνδρες άνεργοι αποθαρρύνονται. Αυτά φαίνονται στο Διάγραμμα 4.
Πηγή: Eurostat, LFS series.
Τέλος, και πολύ σημαντικό, αυξάνεται η συνεισφορά των γυναικών στη διαμόρφωση του οικογενειακού εισοδήματος -ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου και ισοζυγίου προσόντων ανάμεσα στους συζύγους (Διάγραμμα 5).
Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων EU-SILC.
Συμπέρασμα: Χάσαμε τη φόρα, επειδή ανακόπηκε μια πορεία εξισορρόπησης (μετ' εμποδίων, είναι αλήθεια) στην αγορά εργασίας. Είναι σημαντικό το ότι κόπηκε η φόρα, επειδή οι γυναίκες είχαν περισσότερα να χάσουν, καθώς η συμμετοχή τους στην απασχόληση ήταν αυξητική (ενώ των ανδρών είχε κορεστεί). Αν η κρίση δεν είχε ανακόψει την ανοδική απασχόληση των γυναικών, αλλά το ποσοστό απασχόλησής τους συνέχιζε την πορεία του με το ρυθμό που είχε την τελευταία 15ετία θα έφτανε (δυνητικά και ceteris paribus) το 2015 στο 58% (Διάγραμμα 6).
Τούτο δηλώνει ότι το «πραγματικό κόστος» της κρίσης στην απασχόληση των γυναικών δεν είναι οι 6 ποσοστιαίες μονάδες που μειώθηκε το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών το 2015 σε σχέση με το 2008, αλλά το διπλάσιο 12 ποσοστιαίες μονάδες -όπως προκύπτει από τη διαφορά μεταξύ του ποσοστού που θα είχαν δυνητικά οι γυναίκες σήμερα (58%) μείον του ποσοστού που τελικώς έχουν (46%).
Σημειώθηκαν απώλειες στην κρίση. Όμως, ας μην εξιδανικεύουμε την προηγούμενη κατάσταση. Και προηγουμένως είχαμε χάσει πολλές ευκαιρίες, επειδή συνεχίζαμε να θεωρούμε την εργασία των γυναικών «επικουρική» και «δευτερεύουσας σημασίας», και επειδή οι «κανονικοί εργαζόμενοι» ήταν οι άνδρες πλήρους απασχόλησης. Αντί να αυξήσουμε τις υποδομές φροντίδας που υποστηρίζουν τους εργαζόμενους γονείς, συνεχίσαμε να φορτώνουμε τη φροντίδα της οικογένειας στις γυναίκες, με άδειες και μειωμένα ωράρια και πρόωρες συνταξιοδοτήσεις... Και αυτό το βάρος μεταφραζόταν παγίως σε διακοπτόμενες καριέρες, χαμηλότερες αποδοχές και προαγωγές μετ' εμποδίων (εμπεδώνοντας τον επικουρικό ρόλο των γυναικών στο οικογενειακό εισόδημα).
Αυτή η αντίληψη περί «προστασίας» επηρεάζει και τους τρόπους αντίδρασης στην κρίση και τροφοδοτεί αμυντικές αντιδράσεις (πρόωρη έξοδος στη σύνταξη με αποτέλεσμα μακροχρόνια μικρό και συρρικνούμενο εισόδημα). Η «προστασία» της προηγούμενης φάσης τελείωσε για όλους και για όλες. Γυρνάμε σελίδα, και οι γυναίκες φαίνεται να το κάνουν με μεγαλύτερη φόρα και ορμή. Όπως και όποτε κι αν έρθει η ανάκαμψη, το ποτάμι δεν φαίνεται πως θα γυρίσει πίσω. Το πιθανότερο είναι πως τότε θα δουλεύουμε όλες και όλοι όπως οι γυναίκες. Ίσως τότε η πολιτική συμφιλίωσης κερδίσει επιτέλους έδαφος.