Τέτοιες μέρες συχνά φορτιζόμαστε συναισθηματικά εορτάζοντας την επέτειο της Εθνικής μας Απελευθέρωσης. Αν η απελευθέρωση νοηθεί ως διαδικασία, τότε η ελευθερία είναι το επιτυχές αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής. Ίσως, μάλιστα, δεν υπάρχει πιο ταλαιπωρημένη λέξη στο λεξιλόγιο της πολιτικής ιστορίας μας από εκείνη της ελευθερίας. Επιχειρώντας να συλλάβουμε τα κύματα του μακρού ιστορικού χρόνου, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τις εξής ιστορικές διαθλάσεις της έννοιας της ελευθερίας στην πολιτική μας ιστορία:
Τις παραμονές του 1821 για την νεοπαγή αστική τάξη, η εθνική απελευθέρωση ήταν η εγγύηση για την χωρίς περιορισμό ανάπτυξη του εμπορίου και των συναφών δραστηριοτήτων. Αντίθετα, για τους εξαθλιωμένους αγρότες και μικροκαλλιεργητές, η εθνική απελευθέρωση ήταν ο καταλύτης και η απαρχή εξελίξεων στο θέμα της ιδιοκτησίας της γης, της κατάργησης των δυσβάστακτων κεφαλικών φόρων και εν γένει της εκμετάλλευσης. Το σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος» ήταν η κραυγή του υπόδουλου, του καταπιεσμένου, του απελπισμένου: «Η ζωή του αληθούς πολίτου πρέπει να τελειώνη ή διά την ελευθερίαν του ή με την ελευθερίαν του», έλεγε στην Ελληνική Νομαρχία ο Ανώνυμος Έλλην.
Αντίθετα -και τούτο αξίζει να τονιστεί- για τους προεστούς και τους κοτζαμπάσηδες, εκπροσώπους ενός θεσμού κατάλοιπου του βυζαντινού αποκεντρωτικού κοινοτικού συστήματος, το οποίο διατήρησαν οι Τούρκοι, η εθνική απελευθέρωση, με δεδομένη την ισχυρή κοινωνική και οικονομική τους θέση, ήταν ένα διακύβευμα αμφιβόλου αποτελέσματος που θα έθετε σε κίνδυνο τις σημαντικές εξουσίες τους. Γι' αυτό και η επιφυλακτική, αν όχι εχθρική στάση τους, στην αρχή, τουλάχιστον, της Επανάστασης.
Την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους επακολούθησε η εγκαθίδρυση της Βασιλείας, θεσμού ολότελα ξένου προς τις δημοκρατικές παραδόσεις και τις αξίες του ελληνικού λαού. Ο θεσμός αυτός λειτούργησε επί δεκαετίες ως τοποτηρητής των ξένων δυνάμεων και παράλληλα εγγυητής της συμφερόντων της κυρίαρχης, μεταπρατικής, κυρίως, τάξης εις βάρος των συμφερόντων του λαού. Έτσι άρχισε ένας διαρκής αγώνας ενάντια στη μοναρχία για την κατάκτηση των ατομικών ελευθεριών και την κατοχύρωση αυτών σε ένα υπερνομοθετικής ισχύος κείμενο, που αποκλήθηκε «Σύνταγμα», με πρώτο του νέου ελληνικού κράτους, αυτό του 1844. Η ελευθερία στην ιστορική αυτή περίοδο νοείται ως ο αναγκαίος, απαραβίαστος από την κρατική εξουσία, βιοτικός χώρος, εντός του οποίου το άτομο μπορεί, ανενόχλητο από αυθαίρετες παρεμβάσεις του κράτους, να αναπτύξει την προσωπικότητά του (π.χ. άσυλο κατοικίας, ελευθερία συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, ελευθερία του τύπου κλπ).
Ο αγώνας για την κατάκτηση της ατομικής αλλά και πολιτικής ελευθερίας ήταν διαρκής στα χρόνια που ακολούθησαν• Οδήγησε κατά καιρούς στην εκδίωξη των βασιλέων ή στην πρόσκαιρη κατάργηση της μοναρχίας, η οποία όμως επανορθωνόταν, ακόμα και μετά από πραξικοπήματα, μέχρι την τελική της κατάργηση, το 1974. Όλο αυτό το διάστημα το σύνθημα «Ελευθερία» εξακολουθούσε να είναι πάντα επίκαιρο και να δονεί την ψυχή του λαού.
Η αγάπη αυτή του ελληνικού λαού για ελευθερία καταδείχθηκε για άλλη μια φορά την περίοδο της κατοχής, όταν δημιουργήθηκε το πιο μαζικό ίσως και οργανωμένο κίνημα αντίστασης στην Ευρώπη, ενάντια στον κατακτητή, με στόχο την εθνική απελευθέρωση και τον κοινωνικό μετασχηματισμό, ζητήματα αλληλένδετα στη συνείδηση του Έλληνα. Και πάλι αυτή η αγάπη για την ελευθερία ήταν η κινητήρια δύναμη που όπλιζε το χέρι των απλών ανθρώπων και τους οδηγούσε να τα βάλουν με την πιο ισχυρή πολεμική μηχανή του κόσμου, αψηφώντας τον κίνδυνο και θυσιάζοντας τη ζωή τους.
Δυστυχώς μετά τον εμφύλιο που ακολούθησε την απελευθέρωση από τους Γερμανούς και την ενεργό παρέμβαση των ξένων δυνάμεων, η αυτοδιάθεση, ως ελάχιστο απαιτούμενο της λαϊκής κυριαρχίας, δεν ήταν δεδομένη, αφού είχαμε μεν νόμιμες και «νόμιμες» κυβερνήσεις, αλλά οι σημαντικές αποφάσεις έπρεπε να εγκρίνονται από τις ξένες πρεσβείες. Η άσβεστη φλόγα για χειραφέτηση γιγαντώθηκε στην μεταπολεμική περίοδο και οι αγώνες του λαού τρόμαξαν τους δυνάστες του που δεν δίστασαν να επιβάλλουν ωμή δικτατορία. Και πάλι όμως ο ελληνικός λαός έδειξε την αντίθεσή του στο αυταρχικό καθεστώς της δικτατορίας, οργανωμένος σε αντιστασιακές ενώσεις ή με κάθε μορφής παθητική αντίσταση.
Η δημοκρατική ομαλότητα που χαρακτηρίζει τα χρόνια που ακολούθησαν την μεταπολίτευση, μετατοπίζει το ερευνητικό ενδιαφέρον για την ελευθερία: Η τήρηση των διαδικαστικών τύπων του πολιτεύματος εξασφάλισε ένα απαραίτητο minimum σεβασμού των συνταγματικά κατοχυρωμένων ελευθεριών. Στο πλαίσιο των κοινωνικών ανισοτήτων που συνεπάγεται η ίδια η φύση του ισχύοντος οικονομικού συστήματος, το ζητούμενο είναι, πλέον, η ισότητα ως προς την απόλαυση των ελευθεριών ή με παρεμφερή διατύπωση, η ισότητα των ευκαιριών: η πρόσβαση στο αγαθό που απορρέει ή επί του οποίου υλοποιείται η άσκηση του δικαιώματος, συναρτάται έν τίνι μέτρω προς τα οικονομικά μέσα που διαθέτει το άτομο. Ο αποκλεισμός από την πρόσβαση εξουδετερώνει το ίδιο το δικαίωμα.
Η ελευθερία δεν είναι μόνο μία λέξη. Δεν είναι μία κατάσταση στάσιμη, είναι μία κατάσταση δυναμική. Είναι ένα optimum, ένα συνεχές ζητούμενο που θα κατευθύνει τα όνειρα των ανθρώπων και θα διαμορφώνει τον ψυχισμό τους. Πάντα θα απαιτεί εγρήγορση, πάντα θα απαιτεί συμμετοχή και πάντα θα απαιτεί θυσίες...
Ας μην ξεχνάμε, λοιπόν -ιδίως στις σημερινές, δύσκολες για την Πατρίδα και τον λαό μας συνθήκες- ότι η ελευθερία δεν είναι μόνο υπόθεση ατομική, αλλά κυρίως συλλογική...
...μας το δίδαξαν οι Αγωνιστές του '21!