Κόσμος ζει μόνιμα στην Τήνο. Κάνει τις διακοπές του. Εκπληρώνει το τάμα του. Βλέπει πράγματα κι όμως δεν κατανοεί τι είναι αυτό που βλέπει. Γιατί είναι έτσι και όχι αλλιώς; Ελπίζω να σας βοηθήσω να καταλάβετε μερικά πράγματα. Και εάν έχετε επιστρέψει από εκεί πρόσφατα, να σας προτρέψω να ψάξετε στις φωτογραφίες σας και να δείτε, με μια άλλη ματιά, αυτές τις μικρές λεπτομέρειες που την πρώτη φορά πιθανώς να μην παρατηρήσατε.
Τα λευκά σπιτάκια
Υπάρχει μια παρεξήγηση. Όχι μόνο για την Τήνο αλλά γενικά για τα νησιά του Αιγαίου. Το πραγματικό παραδοσιακό χρώμα των σπιτιών δεν είναι το άσπρο. Είναι το καφέ. Είναι το χρώμα της πέτρας. Κι εξηγώ: Το λευκό, είναι το χρώμα του ασβέστη. Ο ασβέστης, όντας και απολυμαντικός, σκοτώνει ιούς και μικρόβια. Έτσι προστατεύει τους κατοίκους από τις ασθένειες. Η χρήση του όμως ξεκίνησε την περίοδο του νέου ελληνικού κράτους. Επειδή πριν, και για αιώνες, οι κάτοικοι των νησιών κινδύνευαν από τους πειρατές. Τα σπίτια, κτισμένα από πέτρα, γινόντουσαν ένα με το τοπίο και ήταν πρακτικά αθέατα από τη θάλασσα.
Η καμάρα
Αυτό το τόσο όμορφο χαρακτηριστικό των νησιωτικών οικισμών, όσο και να μην το πιστεύετε, έχει αμυντικό, φρουριακό, σκοπό. Όπως ανέφερα και πριν, οι κάτοικοι κινδύνευαν από τους πειρατές. Τα σπίτια στα χωριά είναι κολλητά το ένα με το άλλο. Συνήθως, υπάρχει ένας κύριος δρόμος και κάποιοι μικρότεροι που ξεκινάνε από αυτόν. Η διάβαση από την καμάρα είναι μια παραχώρηση του ιδιοκτήτη της οικίας που είναι κτισμένη άνωθεν, προς την κοινότητα. Όχι το αντίστροφο. Δεν ήταν ένας δημόσιος δρόμος, δηλαδή, όπου πήγε κάποιος κι έκτισε από πάνω. Απόδειξη και παράδειγμα του γεγονότος, είναι το καμαράκι που έχει διατηρηθεί μπροστά από το μικρό αμφιθέατρο της Καλλονής.
Τα χωριά
Φυσικά, και οι παλιοί οικισμοί ήταν κτισμένοι μακριά από τη θάλασσα. Από αμυντική άποψη, δεν έχουν αξία τα σπίτια που δεν ξεχωρίζουν από το περιβάλλον αν το χωριό είναι κτισμένο πάνω στο κύμα. Μελετώντας κανείς τον χάρτη της Τήνου του 1892 που έχει επανεκδώσει η Αδελφότης των εν Αθήναις Τηνίων, διαπιστώνει ότι ακόμα και τότε, πριν ο τουρισμός «κατεβάσει» τον κόσμο στη θάλασσα, ο μοναδικός παράλιος οικισμός, ήταν αυτός της Χώρας. Η θέση όμως των χωριών, δεν είχε σχέση μόνο με την άμυνα. Οι πιο πολλοί οικισμοί είναι χτισμένοι σε σημεία όπου ο πρωινός ήλιος τα «βλέπει». Ένας απλός τρόπος για την αντιμετώπιση της υγρασίας που ταλαιπωρεί τους ανθρώπους των νησιών.
Ο μαρμάρινος φεγγίτης
Ένα πραγματικό κόσμημα. Στολίδι, όπου κι αν τον συναντήσει κανείς. Και όμως, η ύπαρξη του οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, σε ένα ταπεινό πλάσμα. Στην Τήνο ήταν ανεπτυγμένη η σηροτροφεία, η εκτροφή του μεταξοσκώληκα. Τον μεταξοσκώληκα τον εκτρέφανε σε καλαμωτές που κρεμάγανε από το ταβάνι του σπιτιού. Ένας λόγος που τα σπίτια, ο πάνω όροφος που ζούσαν οι άνθρωποι, ήταν ψηλοτάβανα. Ο μεταξοσκώληκας για να αναπτυχθεί χρειάζεται αέρα και ημίφως. Ο φεγγίτης κάλυψε αυτήν ακριβώς την ανάγκη. Από εκεί ξεκίνησε, κι ο τηνιακός μαρμαράς έβαλε όλη του τη μαεστρία κι έφτιαξε αυτά τα διαμάντια.
Ο περιστεριώνας
Ο κάθε ένας από αυτούς, είναι μοναδικός. Κανείς δεν είναι ίδιος με τον άλλον. Όλοι τους είναι ιδιωτικοί. Το υπουργείο πολιτισμού τους έχει κηρύξει διατηρητέους. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν πάνω από 1000. Αναρωτιέται κανείς τον λόγο για την κατασκευή τόσων πολλών. Δεν ήταν ένας. Είναι κάμποσοι. Πριν από όλα, πρέπει να ειπωθεί ότι, οι περισσότεροι τουλάχιστον, είναι χτισμένοι πάνω σε βράχους. Δεν περίσσευε καλλιεργήσιμη γη. Έχοντας δύο ορόφους, το ισόγειο χρησίμευε ως αποθήκη των εργαλείων του αγρότη ή και για στέγη ανάγκης. Οι κουτσουλιές ήταν μια λύση για τη λίπανση του φτωχού εδάφους. Τα πιτσούνια ήταν μια εναλλακτική πηγή κρέατος αλλά και εισοδήματος. Τα συντηρούσαν και τα προωθούσαν στις αγορές του εξωτερικού. Το ίδιο το κτίσμα ήταν απόδειξη γοήτρου για τον ιδιοκτήτη του. Φυσικά και ήταν και δείγμα της ικανότητας των μαστόρων που τον έφτιαξαν.
Το αγροτικό κτίσμα, η κατοικιά
Ο αφανής πρωταγωνιστής των φωτογραφιών της τηνιακής ενδοχώρας. Κανείς δεν το προσέχει. Και όμως είναι παντού. Ψάξτε να το βρείτε στις φωτογραφίες σας. Ή αναζητήστε το καθώς ταξιδεύετε με το πλοίο της γραμμής. Έτσι θα καταλάβετε και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι πειρατές για να εντοπίσουν τους οικισμούς. Είναι κτισμένο από πέτρα. Δεν έχει ασβεστωθεί. Το ύψος του είναι όσο και της αναβαθμίδας. Δεν εξέχει. Δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό. Είναι απόλυτα ενταγμένος στο περιβάλλον. Όχι μόνο λόγω του φόβου των πειρατών. Σε αρκετές περιπτώσεις, στην οροφή του υπήρχε αλώνι. Και αυτό, όπως κι ο περιστεριώνας, λόγω της λιγοστής εύφορης γης, χτισμένο πάνω στον βράχο. Είναι χαρακτηριστική η παροιμιώδης φράση: «Σπίτι όσο χωρείς, χωράφι όσο μπορείς». Ο αγρότης την περίοδο των εργασιών μπορεί και να ζούσε εκεί. Είχε οίκημα, αποθήκες, στάβλους και άλλες εγκαταστάσεις.
Βιβλιογραφία
Αυτός ο τόπος είναι τυχερός από την άποψη της βιβλιογραφικής παραγωγής. Φορείς, όπως η Αδελφότητα των Εν Αθήναις Τηνίων και το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου, εκδοτικοί οίκοι, όπως Τήνος και Ερίννη-Φιλιππότης, έχουν εκδώσει αρκετά έργα. Συγγραφείς, όπως ο αείμνηστος Γεώργιος Δώριζας, ο Χάρης Κουτελάκης, ο Αλέκος Φλωράκης και ο π. Μάρκος Φώσκολος έχουνε γράψει ή επιμεληθεί αρκετά βιβλία για την ιστορία, τους ανθρώπους και τον πολιτισμό του τόπου αυτού. Ενδεικτικά, για τα θέματα που έχω διαπραγματευθεί παραπάνω: για την τηνιακή αρχιτεκτονική, από τις εκδόσεις Μέλισσα, Τήνος, της Αγγελικής Χαριτωνίδου. Για τους περιστεριώνες, από τις εκδόσεις Ερίννη, Οι περιστεριώνες της Τήνου, της Δ. Βώκου και Δ. Βαλλιανού. Για το αγροτικό κτίσμα, από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Οι αγροτικές κατοικίες στην Εξωμεριά της Τήνου, της Μάχης Καραλή.