Τον τελευταίο καιρό, σε υπερβολικά μεγαλύτερη ένταση από προηγούμενες εποχές, παρατηρούμε τα εγγενή χαρακτηριστικά της κεφαλαιοκρατικής λογικής με ακόμα πιο ξεκάθαρο τρόπο. Όπως είχε πει και ο Μαρξ όταν οι ταξικές αντιθέσεις εντείνονται η αμιγής μορφή του καπιταλισμού έρχεται πιο εύκολα στην επιφάνεια.
Κύριο χαρακτηριστικό της αστικής-φιλελεύθερης σκέψης είναι ότι είναι ταυτιστική, δηλαδή εγκλωβίζεται στο φαινόμενο του φετιχισμού. Είναι μια σκέψη που ταυτίζει και εξαντλεί το περιεχόμενο των διάφορων μορφών κάτω από την εξουσία των οποίων ζούμε (όπως το κράτος, το αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα εξουσίας, την ανάγκη για ανάπτυξη, δηλαδή για αδιάλειπτο πολλαπλασιασμό του χρήματος) στην υπάρχουσα μορφή τους. Τις αντιμετωπίζει σα να είναι αναπόφευκτες, σα να είναι φυσικά φαινόμενα, πέραν του έλεγχου μας. Ως αποτέλεσμα αποδέχεται άκριτα τις αξίες που προϋποθέτει η ύπαρξη των μορφών αυτών. Σα να είναι απολύτως φυσιολογικό να ερχόμαστε σε ανταγωνισμό αναμεταξύ μας (ως άτομα, ως επιχειρήσεις, ως κράτη) για να διαγωνιστούμε στο ποιος συσσωρεύει πιο πολύ πλούτο, ποιος θα φουσκώσει πιο γρήγορα και εύκολα τον τραπεζικό του λογαριασμό. Έτσι, για τη μονοδιάστατη φιλοσοφία του πολιτισμού της καπιταλιστικής λογικής το νόημα της ζωής είναι η συσσώρευση του κέρδους, ο ανταγωνισμός και το φυσικό τους επακόλουθο η σκληρή εργασία.
Το εντελώς απογοητευτικό για έναν κριτικά σκεπτόμενο φιλόσοφο που αμφισβητεί την υπάρχουσα κοινωνική μορφή λειτουργίας είναι να παρατηρεί άτομα και πολιτικούς που αυτοπροσδιορίζονται ως σοσιαλιστές να έχουν πλήρως αποδεχτεί το αξιακό πλαίσιο της προαναφερόμενης αστικής σκέψης. Στην προσπάθειά μας για μια κριτική προσέγγιση αυτών των αξιών πολύτιμος σύμμαχός μας είναι ο θεμελιωτής της σχολής της Φρανγκφούρτης, ο Μαξ Χορκχάιμερ. Σύμφωνα με το κλασικό του δοκίμιο «Παραδοσιακή και Κριτική θεωρία» στόχος της αστικής θεωρίας, την οποία χαρακτηρίζει ως παραδοσιακή, είναι η διατύπωση από κάποιον διανοούμενο που είναι εγκλωβισμένος στο δυϊσμό θεωρίας-πράξης και σκέψης-όντος κάποιων αφηρημένων αρχών σε ένα σύστημα σκέψης που θα επικρατεί η αρμονία έχοντας εξαφανιστεί η αντίθεση. Κατά την παραδοσιακή θεωρία οι ανθρωπιστικές σπουδές, λέει ο συγγραφέας του δοκιμίου, μιμούνται τις μαθηματικές φόρμουλες. Κάνουν μόνο συγκρίσεις μεταξύ των δεδομένων που παίρνουν από την πραγματικότητα και από τη μία μεριά τοποθετούν τη γνώση και από την άλλη τα γεγονότα, τα εμπειρικά δεδομένα.[1] Ο λόγος γίνεται μονοδιάστατος γιατί η διανοητική προσπάθεια αποκόπτεται από την εν γένει κοινωνική δραστηριότητα. Η ανθρώπινη φύση θεωρείται δεδομένη και τα δεδομένα γίνονται άκριτα αποδεκτά, αφού δικαιολογούνται απλώς και μόνο επειδή υπάρχουν.
Ο Χορκχάιμερ υπογραμμίζει ότι οι έννοιες με τις οποίες η αστική σκέψη κατανοεί τον κόσμο είναι ο ανταγωνισμός, η ελεύθερη ανταλλαγή και η αρμονία μεταξύ των συμφερόντων. Τονίζει ότι η ψευδαίσθηση των κοινωνικών επιστημόνων της παραδοσιακής θεωρίας είναι η πίστη τους ότι η ιδιοκτησία και το κέρδος δεν παίζουν σημαντικό ρόλο στη μεθοδολογική κατανόηση του κόσμου. [2]
Αντίθετα για την κριτική θεωρία, δηλαδή για μια διαλεκτική θεωρία της κοινωνίας που φυσικά βασίζεται στον Μαρξ, τα εμπειρικά δεδομένα δεν είναι εξωτερικά της θεωρητικής συγκρότησης των εννοιών. Η όποια εξήγηση δίνεται φανερώνει μια συγκεκριμένη ιστορική διαδικασία. Η σκέψη έχει μια δυναμική ενότητα με το αντικείμενο και η θεωρία που παρουσιάζει τις αντιφάσεις γίνεται μια δύναμη αλλαγής του κόσμου. «Μια ένταση χαρακτηρίζει όλες τις έννοιες της κριτικής θεωρίας» [3], τονίζει εξαιρετικά εύστοχα ο Χορκχάιμερ. Τελικά ο κριτικός, ο διαλεκτικός τρόπος σκέψης, καταφέρνει, λέει λίγο πιο κάτω στο δοκίμιο ο Χορκχάιμερ, να «δώσει φωνή στο μυστήριο» [4] της πραγματικότητας. Ποια είναι αυτή η ένταση και το μυστήριο για το οποίο κάνει λόγο ο Χορκχάιμερ;
Στόχος της διαλεκτικής είναι να φανερωθεί το ανθρώπινο περιεχόμενο των μορφών. Αν αυτό φανερωθεί τότε οι έννοιες είναι ανοιχτές, δεν ξέρουμε πως θα διαμορφωθούν στο μέλλον επειδή δεν μπορούμε να προβλέψουμε την ανθρώπινη σκέψη και δημιουργικότητα. Αν οι δυνάμεις της εργασίας αρχίσουν να αρνούνται την κατίσχυση της καθημερινότητάς τους από τη λογική της συσσώρευσης του κέρδους τότε το χαοτικό στοιχείο θα έρθει στην επιφάνεια. Τότε ο ρόλος της πολιτικής σκέψης, γράφει σε ένα άλλο άρθρο του, δε θα είναι να διαμορφώνει μακρόπνοα σχέδια, πλάνα έκτατης ανάγκης ή να εγγυάται την όποια κυβερνητική σταθερότητα αν ακολουθηθεί το κατάλληλο πρόγραμμα. Αντίθετα, θα γίνει πηγή ενόχλησης, θα μας απεγκλωβίζει από το αίσθημα του βολέματος που προκύπτει από την πίστη μας ότι δεν χρειάζεται να οργανώσουμε την καθημερινότητα μας με βάση άλλες αξίες από αυτές του κεφαλαίου, δηλαδή της λογικής του «ο χρόνος είναι χρήμα», της αξίας του αέναου πολλαπλασιασμού του χρήματος. [5]
Ο Χορκχάιμερ γράφει πως οι φιλοσοφίες που εξοβελίζουν το στοιχείο της αντίφασης, δηλαδή του αναπόφευκτα παράλογου στοιχείου που υπάρχει στον καπιταλισμό, το οποίο συνίσταται στο από τη μια να πρέπει να γίνουμε δούλοι του χρήματος για να επιβιώσουμε και από την άλλη να πρέπει να εξυπηρετήσουμε τις κοινωνικές ανάγκες βάζοντας τους ανθρώπους πάνω από τα κέρδη, είναι ανίκανες να αντιμετωπίσουν την πολιτιστική παρακμή. Αυτός ο εξοβελισμός του παράλογου έχει, κατά τον Χορκχάιμερ, ως αποτέλεσμα κάθε φορά που καλούμαστε να δράσουμε ανεξάρτητα να αναζητάμε πρότυπα, συστήματα, να επικαλούμαστε την εξουσία, όπως δυστυχώς κάνουν οι ψευτοσοσιαλιστές της εποχής μας θα πρόσθετα εγώ. Η όποια κυβερνητική σταθερότητα δεν μπορεί να άρει τον παραλογισμό που ζούμε στην καθημερινότητά μας από τη στιγμή που πιεζόμαστε να λειτουργούμε ως «προσωποποιήσεις οικονομικών εννοιών»[6] για να επιβιώσουμε σε έναν απάνθρωπα ανταγωνιστικό κόσμο. Με τον όρο «προσωποποιήσεις» ο Μαρξ θέλει να εκφράσει το φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο αναγκαζόμαστε να φορέσουμε τη μάσκα του κοινωνικού ρόλου που μας επιβάλλει η αγορά εργασίας ασχέτως του κοινωνικού -ανθρωπιστικού δεσμού που θα θέλαμε να έχουμε με τους συνανθρώπους μας.
Στην παραδοσιακή θεωρία η οικονομία, το νομικό σύστημα και το κράτος εμφανίζονται ως «κλειστά συστήματα» τα οποία ελέγχουν το σύνολο της κοινωνίας με βάση τους δικούς τους νόμους. Ο ιστορικός υλισμός όμως καταφέρνει να αποδείξει ότι αυτά τα φαινομενικά αυτόνομα συστήματα είναι τρόποι έκφρασης, εκδήλωσης του πως εμείς οι άνθρωποι έχουμε οργανώσει την καθημερινότητά μας. Αν στοχαστούμε ως ιστορικοί υλιστές λοιπόν θα μπορέσουμε να αποδείξουμε ότι παντού βλέπουμε δημιουργήματα των ίδιων των ανθρώπων, διάφορους τρόπους εκδήλωσης της λογικής του ανταγωνισμού και της συσσώρευσης του κέρδους.
Σύμφωνα με τον Χορκχάιμερ ο ρόλος του διανοουμένου (και του πολιτικού θα πρόσθετα εγώ) δεν θα πρέπει να είναι να δώσει σιγουριά στον προλετάριο, να τον κάνει να αισθανθεί σταθερότητα, βεβαιότητα, αλλά εντελώς το αντίθετο, να τον βοηθήσει να καταλάβει την αναπόφευκτη στον καπιταλισμό ύπαρξη του παράλογου, της αβεβαιότητας, της πίστης ότι οι αντιφάσεις δεν είναι σίγουρο ότι θα επιλυθούν και ότι θα πρέπει να κάνουμε κοινωνικούς αγώνες παρόλο που δεν μπορούμε να ξέρουμε πως ακριβώς θα επιλυθούν. Στόχος είναι να πειστεί ο προλετάριος ότι είναι μάταιο να ζητάει προβλέψεις για το μέλλον ή μακρόπνοα σχέδια ή σχέδια εκτάκτου ανάγκης, όπως για παράδειγμα ένα σχέδιο Β σε περίπτωση αποτυχίας του πρωταρχικού σχεδίου, αφού όλα αυτά τα σχέδια δεν είναι παρά πύργοι χτισμένοι στην άμμο, από τη στιγμή που εδράζονται στις εγγενείς αντιφάσεις[7] του καπιταλιστικού συστήματος τις οποίες δεν αίρουν. Έτσι, δεν θα πρέπει κανείς να περιμένει σωτήρες ή να εμπιστεύεται την όποια κεντρική επιτροπή του όποιου κόμματος που υποτίθεται ότι είναι η διανοητική πρωτοπορία ή να αγχώνεται μήπως μείνει ακυβέρνητος.
Ο ίδιος ο προλετάριος θα αρχίσει να αμφισβητεί τον φαινομενικά αναπόφευκτο τρόπο κοινωνικής οργάνωσης μέσω της άρνησής του να γίνει «βαμπίρ του κεφαλαίου», όπως έγραφε ο Μαρξ, δηλαδή μέσω της άρνησής του να στοιχειωθεί από τη λογική της συσσώρευσης του κέρδους και του ανταγωνισμού. Τότε αρχίζουν να ανοίγονται ρωγμές στην κεφαλαιοκρατική λογική, τότε η δημιουργία των μορφών-φετίχ κλυδωνίζεται, τότε ξεκινάει η αποφετιχοποίηση. Η μάχη για το σοσιαλισμό και τη δημοκρατία δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως η αναζήτηση για ένα άλλο πιο αποτελεσματικό σχέδιο ανάπτυξης ή ενός άλλου πιο επιτυχημένου σχεδίου πολλαπλασιασμού του χρήματος με πιο ανώδυνο τρόπο, ή ως η αναζήτηση για μια άλλη υγιή επιχειρηματικότητα ή για κυβερνητική σταθερότητα, όπως δυστυχώς πιστεύουν τα περισσότερα κόμματα που αυτοαποκαλούνται σοσιαλιστικά. Σοσιαλισμός είναι η επιθυμία να ανοίγουμε ρωγμές στη συνεχή δημιουργία των μορφών-φετίχ με την αδιάλειπτη άρνησή μας να υποτάσσουμε τη δραστηριότητά μας στη λογική της συσσώρευσης του κέρδους δίνοντας απαντήσεις μόνο για το άμεσο μέλλον ενώ ταυτόχρονα αρνούμαστε να στοιχειωθούμε από τη λογική του κεφαλαίου, δηλαδή της συσσώρευσης του μέγιστου δυνατού κέρδους. Το φετίχ της κυβερνητικής σταθερότητας διαρρηγνύεται από τη στιγμή που συνειδητοποιούμε ότι στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής η όποια κυβέρνηση προκύπτει από τις εκλογές δεν μπορεί να αλλάξει τους κανόνες του στημένου παιχνιδιού,[8] δηλαδή τον ανταγωνισμό, την πίεση για την επίτευξη της ουτοπίας του αέναου πολλαπλασιασμού του κέρδους (συνεχής αύξηση του ΑΕΠ) δια μέσου της σκληρής εργασίας.
1 Βλ. Horkheimer, Max, (2002) 'Traditional and Critical Theory' in Horkheimer, M. Critical Theory. Selected Essays. New York: Herder and Herder, σελ. 193.
2 Ό.π., σελ. 236.
3 Horkheimer, Max, (2002) 'Traditional and Critical Theory' in Horkheimer, M. Critical Theory. Selected Essays. New York: Herder and Herder, σελ. 208.
4 Ό.π., σελ. 217.
5 Βλ. Horkheimer, M. (2002) 'The Social Function of Philosophy', in Horkheimer, M. Critical Theory. Selected Essays. New York: Continuum, σελ. 268.
6 K. Marx, Capital, Volume 1, Lawrence and Wishart, London, 1996, p. 10.
7 Για τον εγγενή και αναπόφευκτο χαρακτήρα τον αντιφάσεων στον καπιταλισμό, Βλ. D. Harvey, Seventeen Contradictions and the End of Capitalism, Profile Books, 2014.
8 Το ότι η κοινωνική λειτουργία στον καπιταλισμό είναι ένα 'στημένο παιχνίδι' αναλύεται από τον Μαρκούζε στο H. Marcuse, 'Democracy Has/Hasn't a Future...a Present', in H. Marcuse, The New Left and the 1960s, Collected Papers 3, Routledge, Oxon and New York, 2005.