Το πέρασμα της οικονομίας από τη μορφή της εμπράγματης σε αυτή της εγχρήματης είχε σαν αποτέλεσμα (μεταξύ άλλων) και την εμφάνιση των χρηματικών ροών στο οικονομικό σύστημα. Οι ανταλλαγές προϊόντων, υπηρεσιών και συντελεστών παραγωγής γίνονταν πλέον με χρήμα (στις διάφορες μορφές του). Ήταν το τέλος της εποχής του αντιπραγματισμού.
Ασφαλώς κάποιος φορέας ανέλαβε την κοπή του χρήματος, τον έλεγχο της ποσότητας που θα κυκλοφορούσε, και τη διοχέτευσή του στην οικονομία.
Την διεκπεραίωση των προηγούμενων ενεργειών ανέλαβαν οι τράπεζες: Η κεντρική και οι εμπορικές
Τράπεζα. Μια δεξαμενή χρήματος
Μπορούμε να φανταστούμε την τράπεζα σαν μια δεξαμενή χρήματος στην οποία οι εισροές προέρχονται από τις οικονομικές μονάδες που το χρήμα πλεονάζει (καταθέτες) και οι εκροές κατευθύνονται προς εκείνες που υπάρχει έλλειψη (δανειζόμενοι). Με άλλα λόγια δανείζεται χρήματα και στη συνέχεια τα δανείζει.
Η τράπεζα λοιπόν δέχεται τις καταθέσεις και αφού διατηρήσει ένα ποσοστό τους διαθέσιμο προσφέρει το υπόλοιπο με τη μορφή (κυρίως) δανείων σε φυσικά ή και νομικά πρόσωπα. Βεβαίως η αμοιβή των καταθετών (επιτόκιο καταθέσεων) είναι πάντα μικρότερη του κόστους των χορηγήσεων - δανείων (επιτόκιο χορηγήσεων) κάτι το οποίο εν μέρει αιτιολογείται από το ότι θα πρέπει η τράπεζα να αμειφθεί για τον πιστωτικό και επιτοκιακό κίνδυνο που αναλαμβάνει. Η διαφορά του ύψους των επιτοκίων αποτελεί τη βασική πηγή εσόδων της Τράπεζας.
Ο μετασχηματισμός του (βασικού) ρόλου των τραπεζών
Σταδιακά, με την εξέλιξη της κοινωνίας και ιδιαίτερα με την εδραίωση της παγκοσμιοποίησης οι τράπεζες εκτός του βασικού τους ρόλου αυτού του θεματοφύλακα των καταθέσεων και της χορήγησης δανείων αναλαμβάνουν και άλλες δραστηριότητες. Γίνονται οι ίδιες καταθέτες σε άλλες τράπεζες και χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς αλλά και επενδυτές σε μια μεγάλη ποικιλία προϊόντων (όχι πάντα υψηλής εξασφάλισης κινδύνου). Ιδρύουν θυγατρικές με μεγάλη γκάμα δραστηριοποίησης όπως στην ασφαλιστική αγορά, στην χρηματιστηριακή, στην αγορά αμοιβαίων κεφαλαίων και ομολόγων. Παρέχουν συμβουλευτικές υπηρεσίες με ιδιαίτερο focus στο private banking. Αναλαμβάνουν σύμβουλοι έκδοσης στην εισαγωγή των μετοχών Εταιρειών στο χρηματιστήριο. Εσχάτως δε προσφέρουν και υπηρεσίες μέσω e-banking και mobile banking.
Ασφαλώς αναφερόμαστε σε μια τεράστια ανάπτυξη των εργασιών τους. Σε ένα γιγάντωμα του χώρου που πλέον παίρνει τη μορφή super market χρηματοοικονομικών προϊόντων και υπηρεσιών με την έννοια ότι σου προσφέρει ό,τι θα ήθελες να βρεις.
Η τεράστια διόγκωση του κύκλου εργασιών των τραπεζών μέχρι και το 2008 ασφαλώς δημιούργησε υπέρ κέρδη για τις ίδιες.
Τράπεζες και η κρίση του 2008
Ένας από τους λόγους που η οικονομίες μετά το peak μπαίνουν σε καθοδική πορεία είναι ότι στη φάση της κορύφωσης του οικονομικού κύκλου υπάρχει μεγάλη ποσότητα πλεονάζοντος χρήματος. Στην προσπάθεια διόρθωσης αυτής της ανισορροπίας γίνονται (αρκετές φορές) λανθασμένες κινήσεις που εμπεριέχουν είτε αυξημένο ρίσκο είτε στοιχεία μη δεοντολογικής ηθικής που στοχεύουν βέβαια στην περαιτέρω αύξηση των ήδη μεγάλων κερδών (the sky is the limit). Μια τέτοιου μεγέθους οικονομική παντοδυναμία θα μπορούσε να έχει βλέψεις και στον (άμεσο ή έμμεσο) έλεγχο και άλλων χώρων πέραν της Οικονομίας.
Η κατάρρευση - πτώχευση της Lehman Brothers το 2008 ήταν το μεγάλο γεγονός της κρίσης του χρηματοπιστωτικού - τραπεζικού τομέα που είχε αρχίσει ήδη από το 2007 και η οποία σύντομα βύθισε σε ύφεση την παγκόσμια οικονομία. Μιας κρίσης που πολλοί την χαρακτήρισαν σαν την αμέσως μεγαλύτερη εκείνης του χρηματιστηριακού κραχ του 1929 στις ΗΠΑ και της μεγάλης παγκόσμιας ύφεσης (Great Depression) που ακολούθησε.
Σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι να αναλύσει σε βάθος τις αιτίες (ή καλύτερα τις αφορμές) της παγκόσμιας κρίσης που βρίσκονται κυρίως στα χαμηλής εξασφάλισης στεγαστικά δάνεια (subprime mortgages) που δόθηκαν, στα διάφορα δομημένα επενδυτικά προϊόντα που κυκλοφόρησαν, στην έκδοση εταιρικών ομολόγων μειωμένης ασφάλειας, κ.ά.
Η αναφορά μας επικεντρώνεται κυρίως στην Ελλάδα και ειδικά: 1) Στο γιατί δόθηκαν στεγαστικά (και όχι μόνο) δάνεια χαμηλής εξασφάλισης 2) Στο πως αντιμετωπίζεται από το επίσημο κράτος η κατάσταση που προέκυψε, και 3) Στα συμπεράσματα ή σκέψεις που γεννήθηκαν μέσα από την κατάληξη αυτής της κρίσης.
Οι απόψεις μας για τα παραπάνω θέματα αναφέρονται στο Μέρος Β του άρθρου το οποίο έπεται.