Η ελληνική πολιτική τάξη μπορεί να υποστηρίξει την έρευνα με ουσιώδη τρόπο.
Η Ελλάδα είναι μία από τις πλουσιότερες χώρες της Ευρώπης. Το κριτήριο μου για τον πλούτο μιας χώρας είναι η επιστημονική υπεροχή. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα Scopus, υπάρχουν περίπου 200.000 ξεχωριστοί συγγραφείς επιστημονικών εργασιών με ελληνικό επίθετο. Σύμφωνα με το Google Scholar, υπάρχουν τουλάχιστον 30 Έλληνες επιστήμονες με τιμές πάνω από 100 στην κλίμακα τουHirsch (κάτι που αντιστοιχεί συνήθως σε πάνω από 40.000 αναφορές στο έργο τους), και που έχουν δημοσιεύσει βιβλία ή εργασίες (σαν πρώτοι ή κύριοι συγγραφείς) με πολύ μεγάλη επιρροή στον κλάδο τους.
Η παράθεση των αριθμών έχει και όρια, όμως σίγουρα ο αριθμός είναι πολύ μεγαλύτερος από ότι θα περιμέναμε από μια χώρα 11 εκατομμυρίων, και συγκρίνεται με μεγάλη ικανοποίηση με τις χώρες - υπερδυνάμεις στην έρευνα. Οι Έλληνες τιμούν την επιστήμη και διακρίνονται στην έρευνα.
Παρ' όλα αυτά, οι μισοί από τους συγγραφείς αυτούς -με ελληνικό επίθετο- που δημοσίευσαν μέσα στο 2012 είχαν διεύθυνση εκτός της Ελλάδας, και μόνο ένας από τους 30 Έλληνες κορυφαίους (βάσει του αριθμού αναφορών) επιστήμονες ζει κυρίως στην Ελλάδα. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες -ακόμα και η Γερμανία - χάνουν τα καλύτερα μυαλά τους. Αλλά ο συνδυασμός των υψηλά καταρτισμένων επιστημόνων και της «διαρροής εγκεφάλων» (brain drain) είναι ο πλέον ακραίος στην Ελλάδα.
Πολιτική παρέμβαση
Οι ρίζες του προβλήματος επηρεάζουν ευρέως την επιστήμη στην Ευρώπη. Εκτός από τη θλιβερή έλλειψη επαρκούς χρηματοδότησης στο κομμάτι της επιστήμης, υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες λειτουργούν σαν εμπόδια, όπως σκληροί μηχανισμοί ιεραρχίας που προκαλούν ασφυξία στους νέους ερευνητές, η οικογενειοκρατία, η γενικότερη διαφθορά, και οι πολιτικές παρεμβάσεις.
Πολλά ιδρύματα επηρέαζονται (αρνητικά) σε διαφορετικό βαθμό το καθένα από αυτά τα προβλήματα. Κατά μέσο όρο, η Ελλάδα έχει πιθανότατα λιγότερη σκληρή ιεραρχία από τη Γερμανία, λιγότερη οικογενειοκρατία από την Ιταλία και λιγότερη διαφθορά από την Ανατολική Ευρώπη, αλλά έχει ανησυχητικά μεγάλη πολιτική παρέμβαση σε πανεπιστημιακά ζητήματα. Αυτά τα ελαττώματα αλληλοενισχύονται και η οικονομική κρίση δυστυχώς μεγεθύνει το πρόβλημα.
Οι πολιτικές παρατάξεις έχουν εδώ και πολλά χρόνια καταστρέψει τα ελληνικά πανεπιστήμια. Πολλοί ακαδημαϊκοί βλέπουν την πανεπιστημιακή τους καριέρα σαν ένα βήμα προς την πολιτική καριέρα. Κάθε κυβέρνηση (ανεξάρτητα με το ποια παράταξη κυβερνά) έχει στους κόλπους της πλήθος καθηγητών, από τους οποίους σχεδόν κανένας δεν έχει δημοσιεύσει επιστημονική δουλειά με σημαντική επιρροή στην καριέρα του. Η παρούσα κυβέρνηση έχει 14 πανεπιστημιακούς καθηγητές στις τάξεις της με ένα μέσο όρο 65 αναφορών βάσει του Google Scholar.
Η αξιοκρατία σε μαρασμό
Παρά τις διαμάχες τους, όλες οι παρατάξεις συνεργάζονται μεταξύ τους διανέμοντας ακαδημαϊκή εξουσία σε ανθρώπους που ελέγχουν. Στο τέλος, παρά τα φαινόμενα, υπάρχει μόνο μία πολιτική παράταξη: το εύρος της καλύπτει από την ακροαριστερά μέχρι την ακροδεξιά, με κοινό παρονομαστή την έλλειψη αξιοκρατίας. Η αναζήτηση της εξουσίας ευτελίζει την ιδεολογία και οι αναζητητές της διαμοιράζονται στο εύρος που αναφέραμε για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους.
Το παράδειγμα του νυν Πρωθυπουργού, Αλέξη Τσίπρα, απεικονίζει πολύ πειστικά το παραπάνω επιχείρημα. Γεννήθηκε σε μια οικογένεια που έκαναν περιουσία σαν μεγαλοεργολάβοι στη διάρκεια της ακροδεξιάς δικτατορίας. Με τη σειρά του ο ίδιος μεγάλωσε σαν ηγέτης της κομμουνιστικής νεολαίας που έκανε καταλήψεις σε βανδαλισμένες πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις, οδήγησε μια ακροαριστερή παράταξη σε ένα παράλογο λαϊκισμό και σχημάτισε μια κυβέρνηση που συγκυβερνά με ακροδεξιούς εθνικιστές. Και τώρα, χρησιμοποιεί σοσιαλδημοκράτες υπουργούς για να εφαρμόσει μια συντηρητική αυστηρή ατζέντα, την οποία ο ίδιος ισχυρίζεται πως απεχθάνεται.
Τα μέλη δεξιών και αριστερών παρατάξεων ενώνουν συστηματικά τις δυνάμεις τους για να καταστρέψουν και να εκδιώξουν από κοινού την αριστεία από τα πανεπιστήμια. Κάποτε, ένας πολιτικός της δεξιάς παράταξης είχε προαχθεί με ψευδή αριθμό επιστημονικών αναφορών στο βιογραφικό του: θα ήταν αδύνατο να έχει γίνει αναφορά στο επιστημονικό έργο του όταν αυτός ήταν παιδί. Η ακροαριστερή σχολή στο ίδιο εργαστήριο έσπευσε να τον υποστηρίξει, λέγοντας πως ο υποψήφιος είχε -κυριολεκτικά- κληρονομήσει τις επιστημονικές αυτές αναφορές από τον αποθανόντα μέντορά του. Αυτό επειδή ο μέντοράς του τους είχε «αφήσει» τις επιστημονικές αυτές αναφορές σαν κληρονομιά. Ο ακροαριστερός καθηγητής χρησιμοποιούσε τις ίδιες αναφορές για το δικό του βιογραφικό για να προωθήσει τον εαυτό του. Η διοίκηση του Πανεπιστημίου έκανε δεκτή την αιτιολογία.
Άλλες περιπτώσεις είναι λιγότερο κωμικές και γίνονται σοβαρές, για παράδειγμα όταν σοβαροί ακαδημαϊκοί που προβαίνουν σε καταγγελίες καταδικάζονται από αστικά και ποινικά δικαστήρια, ενώ οι απατεώνες παραμένουν αλώβητοι.
Καθόλου έκπληξη δεν προκαλεί το γεγονός ότι κορυφαία βραβεία για διδασκαλία δίνονται περιστασιακά σε άσχετους συνδικαλιστές. Ερευνητικά βραβεία μπορεί να πάνε σε χέρια απατεώνων. Οι Κοσμήτορες και Πρυτάνεις πανεπιστημίων συμπεριλαμβάνουν στους κύκλους τους καθηγητές που δεν έχουν να επιδείξουν επιστημονικό έργο κατά τη διάρκεια της καριέρας τους.
Η περιρρέουσα έλλειψη αξιοκρατίας λειτουργεί αποθαρρυντικά.
Ζητήματα ηγεσίας
Επιπλέον, τα τελευταία 5 χρόνια τα πανεπιστήμια χάνουν μόνιμους καθηγητές που συνταξιοδοτούνται. Αλλά μετά, δεν έχουν τους πόρους να τους αντικαταστήσουν, δεδομένης της αυστηρής λιτότητας. Σπανίως «ανοίγουν» θέσεις για πρόσληψη μη τακτικού προσωπικού. Προσφάτως, μια τέτοια θέση πήρε η σύζυγος του Πρωθυπουργού, Περιστέρα Μπαζιάνα, που έχει 64 επιστημονικές αναφορές στο όνομά της σύμφωνα με το Google Scholar. Σαν αποτέλεσμα της έλλειψης ακαδημαϊκών θέσεων στη χώρα, χιλιάδες Έλληνες επιστήμονες με χιλιάδες επιστημονικές αναφορές στο όνομά τους ο καθένας έχουν εγκαταλείψει και ακόμα εγκαταλείπουν την Ελλάδα.
Το να καταφέρεις να φέρεις τους ανθρώπους πίσω στην Ελλάδα θα απαιτούσε πολλά περισσότερα από όσα γίνονται προς το παρόν στο κομμάτι της έρευνας στη χώρα. Η αναλογία του ΑΕΠ που επενδύεται στην έρευνα και την τεχνολογία στην Ελλάδα είναι 0.6% - όσο και στην Ουγκάντα. Ήταν το ίδιο χαμηλό ποσοστό ακόμα και πριν μας χτυπήσει η κρίση. Το πρόγραμμα της κυβερνητικής παράταξης δεσμεύεται για μέτρα που θα ενισχύσουν την παρουσία των πολιτικών παρατάξεων στα πανεπιστήμια, όπως η προάσπιση των «αιώνιων φοιτητών». Πρόκειται για φοιτητές που περνάνε αιώνες μέχρι να πάρουν πτυχίο και που συχνά είναι αρχηγοί σε κάποια νεολαία ή παράταξη και που θα αποτελέσουν τους μελλοντικούς υπουργούς και πρωθυπουργούς. Ακόμη χειρότερα, (η κυβέρνηση) προσδοκά την κατάργηση των Συμβουλίων Ιδρυμάτων, το μόνο τρόπο με τον οποίο οι ερευνητές της ελληνικής διασποράς μπορούν πρακτικά να επηρεάσουν την ελληνική πανεπιστημιακή κοινότητα.
Η αναλογία του ΑΕΠ που επενδύεται στην έρευνα και την τεχνολογία στην Ελλάδα είναι 0.6% - όσο και στην Ουγκάντα.
Ο νέος υπουργός Παιδείας, Νίκος Φίλης, είναι δημοσιογράφος και αρχισυντάκτης της προσκείμενης στην κυβέρνηση εφημερίδας «Αυγή». Ο υφυπουργός του, Θεοδόσης Πελεγρίνης, είναι καθηγητής, πρώην Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών με μόνο δύο επιστημονικές αναφορές στο Google Scholar. Στο κοινοβούλιο έχει σαν αντιπολίτευση έναν καθηγητή της δεξιάς παράταξης, τον Θεόδωρο Φορτσάκη, επίσης πρώην Πρύτανη του ίδιου Πανεπιστημίου με μόνο 35 επιστημονικές αναφορές στο Google Scholar. Η νέα κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι οποιαδήποτε νέα νομοθεσία σχετική με τα πανεπιστήμια θα τίθεται πρώτα σε δημόσια διαβούλευση. Από προηγούμενη εμπειρία, πιθανότατα αυτό είναι ένα κακόγουστο αστείο: γιατί θα ακουστεί κυρίως η φωνή μόνο κάποιων οργανωμένων πολιτικών γκρουπ και όχι η φωνή σοβαρών επιστημόνων.
Η δημοκρατία σε κίνδυνο
Αν το μέτρο της δημοκρατίας είναι η ικανότητα μιας χώρας να κρατάει τα καλύτερα και πιο «φωτεινά» μυαλά, τότε η ελληνική δημοκρατία είναι σε κίνδυνο. Πολλοί σοβαροί επιστήμονες ακόμη παλεύουν ενάντια στις συνθήκες στην Ελλάδα με μισθούς που είναι τόσο χαμηλοί, που μετά βίας επιτρέπουν στους ερευνητές να κρατηθούν πάνω από τα όρια της φτώχειας. Επιπλέον απεχθάνονται έντονα την καλά δικτυωμένη μετριότητα που καταλαμβάνει θέσεις εξουσίας.
Η διεθνής επιστημονική κοινότητα θα πρέπει να υποστηρίξει τους καλύτερους Έλληνες ερευνητές ώστε να αναπτυχθούν. Έχω συζητήσει με πολλούς για κάποιες πρακτικές συμβουλές για το πως μπορεί να γίνει αυτό. Αλλά ξεκάθαρα, απαιτούνται περισσότερες ιδέες στο κομμάτι του πως να παρακάμψεις τους πολιτικούς και πως να μην σπαταλάνε τα διαθέσιμα κεφάλαια λαϊκιστές και διεφθαρμένοι ηγέτες. Οι ερευνητές που θέλουν να κάνουν καλό στην επιστήμη χωρίς να γίνουν μέλη κάποιας πολιτικής παράταξης θα πρέπει να μπορούν να ζήσουν σε αυτή την πανέμορφη χώρα και να την κάνουν προπύργιο παγκόσμιας γνώσης.
*Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο Euroscientist.com