Οι πρόσφατες δηλώσεις του Υπουργού Παιδείας Νίκου Φίλη επί της Γενοκτονίας των Ποντίων έχουν ξεσηκώσει πολλές αντιδράσεις κι εναρμονίζονται με την επιχειρηματολογία μίας μεταμοντέρνας πολιτικής αντίληψης επί των ιστορικών (ιδιαίτερα των ελληνικών) ζητημάτων. Στις παρακάτω ερωταπαντήσεις επιχειρώ να διαλευκάνω το τοπίο με βάση αυστηρώς επιστημονικά δεδομένα.
Τι ορίζουμε ως «γενοκτονία»;
Ο ορισμός της πράξης της γενοκτονίας καθιερώθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, τον Δεκέμβριο του 1948. Σύμφωνα με τη «Σύμβαση για την αποτροπή και την τιμωρία του εγκλήματος της Γενοκτονίας» (9/12/1948), ως «γενοκτονία» ορίζονται πράξεις που σκοπεύουν να καταστρέψουν το σύνολο ή τμήματα μίας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας (α) σκοτώνοντας μέλη της, (β) προκαλώντας σοβαρό φυσικό ή διανοητικό τραυματισμό σε μέλη της, (γ) προκαλώντας σκοπίμως συνθήκες διαβίωσης που οδηγούν στη φυσική εξόντωση του συνόλου ή τμημάτων της, (δ) εφαρμόζουν μέτρα που εμποδίζουν τις γεννήσεις και (ε) εκτοπίζουν βίαια τα τέκνα της σε μια άλλη ομάδα. Επομένως, ο όρος «γενοκτονία» είναι αυστηρά νομικός, δεν εξαρτάται από ποσοτικά μεγέθη και εντάσσεται στο πλαίσιο του Διεθνούς Δικαίου. Οποιαδήποτε αξιολογική κριτική επί μίας γενοκτονίας είναι απολύτως αντιεπιστημονική και αυθαίρετη.
Υπάρχει συστηματική μελέτη των γενοκτονιών;
Δυστυχώς, πράξεις γενοκτονίας συμβαίνουν πολύ συχνότερα απ' όσο πιστεύει το ευρύ κοινό κι έτσι είναι πολλοί οι ιστορικοί που μελετούν το φαινόμενο. Η μεγαλύτερη επιστημονική οργάνωση όμως είναι η Διεθνής Ομοσπονδία Μελετητών των Γενοκτονιών (International Association of Genocide Scholars). Η IAGS ιδρύθηκε το 1994, μελετά το φαινόμενο από διάφορους επιστημονικούς κλάδους (interdisciplinary research) και αναγνωρίζει από το 2007 τη «Γενοκτονία των Ποντίων και των Ελλήνων της Ανατολής».
Ποιοι ήταν οι «Πόντιοι» και οι «Έλληνες της Ανατολής»;
Οι Πόντιοι ήταν οι Έλληνες που ζούσαν στα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου (σημερινή Τουρκία και Ρωσία). Η παρουσία τους εκεί ανάγεται από τα αρχαία χρόνια ενώ τις παραμονές των διώξεων (1914) ο πληθυσμός τους υπολογίζεται σε 450.000 στον Μικρασιατικό Πόντο και σε 400.000 στη γειτνιάζουσα Ρωσική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες της Ανατολής είναι όσοι ζούσαν σε όλη την υπόλοιπη Οθωμανική Αυτοκρατορία, με τους περισσότερους να συγκεντρώνονται στις περιοχές της Προύσας, της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης, του Ικονίου και της Σεβάστειας. Συνολικά, αριθμούσαν περίπου 1.500.000 και οι περισσότεροι ζούσαν στα αστικά κέντρα διαδραματίζοντας εξέχοντα ρόλο στην οικονομική ζωή. Οι δύο αυτές ομάδες μαζί συνιστούν τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (στο σύνολο τους περίπου 2,5 εκ. την παραμονή του Α' ΠΠ).
Πώς μετά από τόσους αιώνες η πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία μεταλλάχτηκε σε εθνικιστικό κράτος;
Η άνοδος των εθνικιστικών κινημάτων στα Βαλκάνια επηρέασε και μια μικρή αλλά αυξανόμενη μερίδα Τούρκων με την καθοδήγηση της Γερμανίας, η οποία προσπαθούσε να διεισδύσει στις αγορές της Ασίας. Το 1908 οι Νεότουρκοι που αντιδρούν στις μεταρρυθμίσεις του Σουλτάνου, αποφασίζουν την εθνικοποίηση της αυτοκρατορίας μέσω της μετατροπής των μουσουλμάνων σε «Τούρκους». Το Συνέδριο του Κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος» (που βρισκόταν πια στην εξουσία) το 1911 στη Θεσσαλονίκη, επικύρωσε την προηγούμενη απόφαση, ορίζοντας επίσης την εξόντωση όλων των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων ως την «τελική λύση». Η αναταραχή που προκάλεσε ο Α' ΠΠ επέτρεψε στους Νεότουρκους να ξεκινήσουν τις επιχειρήσεις βίαιης μετακίνησης ελληνικών πληθυσμών προς τα βάθη της Ασίας (1914 και 1915) για να «υπηρετήσουν» στα «Τάγματα Εργασίας» (Αμελέ Ταμπουρού - ο προπομπός των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης). Ωστόσο, οι συνθήκες της μακράς διαδρομής ήταν προβλεπόμενα τέτοιες που οι περισσότεροι πέθαιναν στο δρόμο από τις κακουχίες ή μέσα στα στρατόπεδα από την εξάντληση και την ασιτία. Το αποτρόπαιο έργο ολοκληρώθηκε με την Μικρασιατική Καταστροφή. Υπολογίζεται ότι εξοντώθηκαν περίπου 750.000 Έλληνες χριστιανοί.
Τα σχέδια των Νεότουρκων έχουν σχέση με την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη;
Όχι. Οι αποφάσεις εξόντωσης όλων των μη μουσουλμανικών πληθυσμών λήφθηκαν το 1908-1911, πριν ξεκινήσει ο Α' ΠΠ και πριν αποφασιστεί η εμπλοκή της Ελλάδας. Ακόμη κι αν οι Νεότουρκοι δεν είχαν καμία αφορμή από το ελληνικό κράτος, οι εθνικές εκκαθαρίσεις θα εκτελούνταν κανονικά ως οργανωμένο κρατικό σχέδιο.
Επομένως, διαπράχθηκε το έγκλημα της γενοκτονίας;
Σύμφωνα με τον ορισμό του ΟΗΕ, αρκεί να συμβαίνει ένα μόνο από τα αναφερθέντα εγκλήματα για να χαρακτηριστεί μια πράξη ως γενοκτονία. Στην περίπτωση των Οθωμανών Ελλήνων ισχύουν ταυτόχρονα τα (α), (β), (γ) και (ε) ως οργανωμένη και συστηματική κρατική ενέργεια. Αναφορικά με το (ε) γνωρίζουμε ότι πολλά από τα ορφανά των Ελλήνων που εξοντώνονταν δίνονταν σε τουρκικές οικογένειες, χωρίς αυτά ποτέ να μάθουν την καταγωγή τους. Επομένως, πρόκειται αναμφισβήτητα για γενοκτονία η οποία έχει ολοκληρωτικό χαρακτήρα καιφτάνει έως τις μέρες μας. Σήμερα το τουρκικό κράτος επιχειρεί τη διαγραφή μέχρι και της ανάμνησης της ελληνικής παρουσίας στην Ασία, καταφεύγοντας στην αμφισβήτηση ή ανασκευή τεκμηριωμένων αρχαιολογικών και ιστορικών προσεγγίσεων, με κωμικοτραγικά ενίοτε αποτελέσματα.
Αν είναι έτσι, ποιοι και γιατί αρνούνται τη Γενοκτονία των Οθωμανών Ελλήνων;
Τη Γενοκτονία την αρνούνται κατά βάση οι εγχώριοι εκφραστές μιας μεταμοντέρνας εκδοχής της ιστορίας η οποία καθοδηγείται από την ασύγχρονη ανάγνωση της. Ο λόγος δεν είναι σαφής, μπορεί όμως κάποιος να υποθέσει καλοπροαίρετα ότι οφείλεται σε άγνοια. Πάντως, πρέπει να σημειωθεί ότι οι μέθοδοι εξόντωσης των Νεότουρκων αποτέλεσαν παράδειγμα για το Γ' Ράιχ. Ο Ihrig Stefan στο βιβλίο Atatürk in the Nazi imagination (Harvard University Press: Cambridge, 2014, σελ. 98) αναφέρει ότι ο Χίτλερ θαύμαζε τον Κεμάλ Ατατούρκ τόσο για το μοντέλο ηγεσίας βασισμένο στον Ηγέτη (Führer) όσο και για τις μεθόδους εκκαθάρισης της χώρας από τις μειονότητες και την αντιπολίτευση. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η μειωμένη ευαισθησία για τις γενοκτονίες των Ελλήνων και των Αρμενίων επέτρεψε αργότερα το Ολοκαύτωμα των Εβραίων.
Τι έκανε το ελληνικό κράτος για να εμποδίσει τη Γενοκτονία και να αποτρέψει το ολοκαύτωμα;
Τίποτα.