Ημέρες σαν κι αυτές το δράμα μεταξύ προσδοκίας και αβεβαιότητας, που συνήθως περιγράφει το υπαρξιακό υπόβαθρο μιας κοινωνίας, κορυφώνεται.
Ως είθισται δε, στις απαρχές κάθε νέου έτους η αίσθηση του «όχι πλέον» ή του «όχι ακόμα» επιφέρει στις συνειδήσεις την προσμονή του θετικού. Άλλοτε κατά παράδοση, άλλοτε κατά μία έννοια ενστικτωδώς.
Πόσο συνειδητά όμως αφήνουμε τα λεγόμενα ευχολόγια, τις παροτρύνσεις για 'θετική σκέψη' και κάθε λογής υποσχέσεις να καθορίζουν τη ζωή μας πριν σταθούμε, μετρήσουμε και συμφωνήσουμε μεταξύ μας την πραγματική τους αξία;
Τι είναι με άλλα λόγια αυτό που γνωρίζουμε και εμπιστευόμαστε ως λαός, τι μας ενώνει και κατά συνέπεια μας προσδιορίζει σε παρόν και μέλλον; Υπάρχει άραγε κάτι το οποίο εμπιστευόμαστε περισσότερο από καθετί άλλο;
Σίγουρα, η ιστορία και ο πολιτισμός ενός λαού και ενός τόπου είναι τα πρώτα που έρχονται στον νου ως στοιχεία σύγκλισης. Δημοκρατία, ολυμπισμός, ανθρωπισμός, τέχνη και δημιουργία, φιλοσοφία και διανόηση, επιστήμη, ιατρική, επικοινωνία και οικουμενικότητα είναι μερικά από τα μεγαλειώδη επιτεύγματα του ελληνικού πολιτισμού που τον εδραίωσαν ως κοιτίδα του παγκόσμιου.
Τι όμως από αυτά παραμένει ως ζωντανή και καθημερινή παρακαταθήκη στις ζωές των σύγχρονων Ελλήνων;
Πολύ συχνά, ως απάντηση στις παραπάνω ερωτήσεις αλλά και ως νουθεσία απέναντι στις δυσκολίες που αντιμετώπισαν και συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι αυτού του τόπου τα τελευταία χρόνια, αντιπαραβλήθηκε η αξία του ελληνικού φιλότιμου.
Τι μπορεί να περιέχει λοιπόν μια λέξη ώστε να θεωρείται προσωπικό ή ακόμα και εθνικό αγαθό;
Από τις αρχές του 21ου αιώνα, σε μια κομβική μεταστροφή προσανατολισμού, οι ανθρωπιστικές επιστήμες επιστρατεύουν τις συστηματικές έρευνες και εξειδικευμένες παρεμβάσεις τους ώστε να κατανοήσουν και να υπηρετήσουν τον άνθρωπο όχι απλά ως ασθενή που επιζητεί απαλλαγή από την ασθένεια, αλλά ως ολοκληρωμένη οντότητα που προσδιορίζεται από την επιδίωξη του για ευζωία, αριστεία και ευημερία. Ιδιαίτερα οι κλάδοι της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας, επανατοποθετούν στο επίκεντρο μελέτης τους τη δημιουργία και θετική ανάπτυξη εμπειριών και σχέσεων, ξεκινώντας από τις ατομικές και τις συλλογικές και φτάνοντας έως και τις θεσμικές πολιτειακές.
Η ιδιάζουσα περίπτωση του φιλότιμου και η σημασία που του αποδίδουν κοινωνοί της ελληνικής γλώσσας και κουλτούρας όπου γης, αποτελεί ιδιαίτερα αξιόλογο αντικείμενο μελέτης αφού του προσδιορίζουν σύνθετα και οξύμωρα χαρακτηριστικά όπως η πραότητα, ή συγκαταβατικότητα, η ανιδιοτέλεια ακόμα και η αφέλεια από την μία, ενώ το πείσμα, η υπερηφάνεια, ή ευθιξία ή ακόμα και η ετεροδοσοληψία από την άλλη. Άξια μελέτης είναι και η εξελικτική τάση και πλαστικότητα που η έννοια φιλότιμο φάνηκε να παρουσιάζει, κατά τη διεξαγωγή ερευνών την περίοδο 1960-1970, όπου πληθυσμοί αγροτικών περιοχών της χώρας εισέρχονταν στα αστικά κέντρα της εποχής υιοθετώντας, μεταξύ άλλων, πιο εξατομικευμένες και ώριμες υπαρξιακές πεποιθήσεις αυτοεκτίμησης, προσωπικής ελευθερίας και αξιοπρέπειας σε διάστημα μόλις μερικών μηνών. Άξια λόγου είναι και η ιδιαιτερότητα του όρου να διαπραγματεύεται με μοναδικό τρόπο τη σύζευξη προσωπικών αρετών, όπως την τιμή την ακεραιότητα ακόμα και την υπερηφάνεια - με περισσότερο κοινωνικές αξίες όπως τη φιλία, την εντιμότητα στις συναλλαγές, και τον ανθρωπισμό.
Πέρα από την ακαδημαϊκή τους αξία, οι παραπάνω εκτιμήσεις περί φιλότιμου παρουσιάζουν συγκεκριμένες έμφυτες τάσεις συμπεριφοράς, σκέψης και συναισθήματος που διακρίνονται για την μοναδική τους ικανότητα να ενεργοποιούν και να ενδυναμώνουν το άτομο ως προς τη βέλτιστη ατομική του λειτουργικότητα και ανάπτυξη. Αντιπαραβάλλοντας τα χαρακτηριστικά αυτά δίπλα σε επικρατούσες διεθνείς έννοιες όπως η ευγένεια, η αμεροληψία, η ειλικρίνεια, η ευγνωμοσύνη, το κουράγιο και άλλες, προσφέρεται ένας χώρος ο οποίος θα μπορούσε να αξιοποιηθεί συμβάλλοντας στην αναδόμηση της διεθνούς εικόνας της Ελλάδας και των κατοίκων της καθιστώντας το φιλότιμο ως βιώσιμο «εξαγώγιμο προϊόν».
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια συνειδητοποίησης του κενού επιστημονικής μελέτης στη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία, μια ομάδα Ελλήνων και ξένων ερευνητών στο Λονδίνο το 2011 συντάσσει την πρώτη επιστημονική πρόταση διερεύνησης της σύνθετης και κεντρικής, για την ελληνική πολιτισμική ταυτότητα, έννοιας του φιλότιμου.
H ομάδα εθελοντών ερευνητών με ειδικότητες που ποικίλουν από τη ψυχολογία, κοινωνιολογία, ιατρική, στατιστική επιστήμη, οικονομικά και πληροφορική, συσπειρώθηκε οργανικά γύρω από την πρωτοβουλία μέσα στο τριετές διάστημα προεργασιών πριν την δημοσιοποίηση της, ενώ από τον Σεπτέμβριο του 2014 ιδρύεται το μη-κερδοσκοπικό κέντρο ερευνών κοινωνικής καινοτομίας με την επωνυμία "Φιλότιμο Ίδρυμα".
Η πρώτη σημαντική φάση του διεθνούς εγχειρήματος είναι ο εννοιολογικός πληθοπορισμός, δηλαδή ο συμμετοχικός προσδιορισμός της έννοιας φιλότιμο μέσω της σελίδας www.Philotimo.org και των αντίστοιχων κοινωνικών δικτύων, ο οποίος ξεκίνησε στις 21 Δεκεμβρίου 2014 θα διαρκέσει έως και τις 21 Μαρτίου 2015 με σκοπό να συγκεντρώσει όσο το δυνατόν περισσότερους ορισμούς, ιστορίες αλλά και οπτικοακουστικά στοιχεία όπως εικόνες, βίντεο ακόμα και φωτογραφίες «σέλφις» γύρω την έννοια του φιλότιμου.
Μετά την πρώτη φάση συλλογής και ανάλυσης των δεδομένων, σκοπός της πρωτοβουλίας του ΦΙ είναι να προχωρήσει στην διερεύνηση των ευεργετικών εφαρμογών σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο, όπως και να ξεκινήσει έναν διεθνή διάλογο γύρω από τη δυναμική του φιλότιμου για θετική κοινωνική αλλαγή, κάτι που θα αποτελούσε διεθνές όχημα αναδόμησης της εικόνας της χώρας και των κατοίκων της προς τα έξω, αλλά και μια πλατφόρμα απροσχημάτιστου εσωτερικού διαλόγου με προοπτική την πολυπόθητη κοινωνική συνοχή.
Μοιραζόμαστε την πεποίθηση ότι, η Ελλάδα αν και θα συνεχίσει να εξάγει με επιτυχία τα αγνά προϊόντα και τους ηλιόλουστους τουριστικούς προορισμούς της, για να μπορέσει και πάλι να αποκτήσει μια άσπιλη λάμψη - όπως εκείνη της ολυμπιακής φλόγας που μεταναστεύει κάθε τέσσερα χρόνια για να ευαγγελίζεται διεθνώς το μήνυμα του ολυμπισμού- θα πρέπει η σπίθα να πηγάζει από τον ίδιο της τον πολιτισμό.
Ευχόμαστε να είναι πλέον σύντομα καιρός όπου η σύγχρονη Ελλάδα θα μπορεί να μεταλαμπαδεύσει με τη σειρά της κάτι μοναδικά διαχρονικό ως προσφορά στην παγκόσμια κληρονομιά. Ενώ γράφονται αυτές οι λέξεις, ολόκληρος ο πλανήτης βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση νέων λυσιτελών προσεγγίσεων γύρω από τη φιλία, τη φιλοξενία, την κοινωνικοποίηση, την εμπορική συναλλαγή, την πολιτική συνείδηση. Αναγνωρίζοντας τις θεμελιώδεις αξίες των φιλότιμων προκατόχων μας, ίσως να είμαστε περισσότερο καταρτισμένοι από οποιονδήποτε για να συνεχίσουμε το έργο τους.
Μάλιστα, αυτή τη φορά δεν θα χρειαστούν μακροσκελείς ανασκαφές ούτε και τα μνημεία θα περιέχουν κάτι άψυχο, παρά μονάχα ένα αναγεννημένο κοινό νόημα στα στόματα και τις παλάμες των Ελλήνων του σήμερα. Ένα νόημα που θα ενώνει εμπνέοντας πίστη και εμπιστοσύνη, και που μόλις αρχίσει να εξάγεται, θα μπορεί κανείς πραγματικά να ελπίζει σε επάξιους επαναπατρισμούς μυαλών τε και μαρμάρων.