Ήδη από το 1983 στην ταινία «Γλυκιά συμμορία» του Νίκου Νικολαΐδη, όταν ο Τζούμας ρωτάει τη Δέσποινα Τομαζάνη «πώς πάει η επανάσταση;» η απάντηση της είναι αποθαρρυντική. Εδώ και πολλές δεκαετίες μπορεί να κάνουμε διαδηλώσεις, δράσεις, διαπραγματεύσεις, και πλέον διαλογισμό και δημοψηφίσματα αλλά αυτό που θέλουμε να κάνουμε και δεν έχουμε βρει ακόμα τον τρόπο είναι μία επανάσταση.
Το γεγονός ότι δεν μπορούμε να φανταστούμε μία επανάσταση χωρίς βία, αλλά με ένα ειρηνικό και δημιουργικό τρόπο ο οποίος θα στηρίζεται στην επινοητικότητα των ανθρώπων, αποτελεί μία σύγχρονη αδυναμία και όχι μία αδυναμία της ανθρώπινης ιστορίας, επισημαίνει η επιστήμονας και φιλόσοφος Χάνα Άρεντ στο βιβλίο της «Για την Επανάσταση».
Γιατί λοιπόν η έννοια της επαναστατικής καινοτομίας αναφέρεται για θέματα της αγοράς, από την τεχνολογία έως την κυτταρίτιδα και τις ρυτίδες, αλλά σπάνια για την πολιτική; Η συγγραφέας επισημαίνει ότι πρόκειται για «μία αδυναμία η οποία οφείλεται σε λάθος του ιστορικού ο οποίος τείνει να δίνει έμφαση στο πρώτο και βίαιο στάδιο μίας εξέγερσης σε βάρος του πιο ήρεμου σταδίου της επανάστασης και της διαδικασίας δημιουργίας ενός Συντάγματος, στο οποίο δημιουργείτε ένα νέο πολιτικό σώμα και με το οποίο θεμελιώνεται ένας νέος τρόπος διακυβέρνησης».
Στο ίδιο βιβλίο η Χάνα Άρεντ εξετάζει την έννοια της επανάστασης ιστορικά. Εντοπίζεται για πρώτη φορά στην αστρονομία και στο έργο του Κοπέρνικου. «Πρόκειται για την κανονική και επαναλαμβανόμενη κίνηση των αστεριών, μία κίνηση η οποία είναι πέρα από την επιρροή του ανθρώπου, κάτι αναπόδραστο και ακαταμάχητο». Στην πολιτική χρησιμοποιείται 1η φορά τον 17ο αιώνα για να εκφράσει την επαναφορά σε μία προηγούμενη τάξη πραγμάτων και ειδικότερα την αποκατάσταση της μοναρχίας. Πρώτα το 1660 στην Αγγλία μετά την ανατροπή της Κάτω Βουλής και με την ίδια ακριβώς έννοια, το 1668 στην «Ένδοξη Επανάσταση». Με λίγο διαφορετική έννοια, ο όρος χρησιμοποιείται την 14η Ιουλίου του 1789 στο Παρίσι. Λέγεται ότι ο βασιλιάς Λουδοβίκος ο ΙΣΤ' αναφώνησε "C'est une revolte!" και ο Λιανκούρ τον διόρθωσε "Non Sire, c'est une revolution". Στην περίπτωση αυτή αναφέρεται λιγότερο στην έννοια της αποκατάστασης και περισσότερο σε αυτή του ακαταμάχητου. Ακόμα και οι επαναστάσεις του 17ου και 18ου ξεκίνησαν με την πρόθεση της παλινόρθωσης μίας παλιότερης τάξης πραγμάτων και στην πορεία μετεξελίχθηκαν σε αναπόδραστη δημιουργία κάτι νέου «σε μία κατάσταση ακαταμάχητης καινοτομίας».
Η Χάνα Άρεντ γράφει ότι «Το παράξενο πάθος της καινοτομίας χρειάστηκε σχεδόν 200 χρόνια για να αφήσει τον κλειστό κόσμο της επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης και να φτάσει στη σφαίρα της πολιτικής». Σύμφωνα με την ίδια, αν θέλουμε να μάθουμε τι πραγματικά είναι η επανάσταση «χρειάζεται να εντοπίσουμε τις στιγμές εκείνες όπου η επανάσταση και η καινοτομία αρχίζουν να ασκούν τη γοητεία τους στο νου των ανθρώπων, τελείως ανεξάρτητα από τις καταχρήσεις, τη σκληρότητα και τις στερήσεις της ελευθερίας που τους έκαναν να εξεγερθούν».
«Στους ανθρώπους της Αμερικάνικης Επανάστασης η επίγνωσή τους για την απόλυτη καινοτομία του εγχειρήματος έφτανε σε σημείο εμμονής».
Η συγγραφέας διαχωρίζει την Αμερικάνικη από την Γαλλική Επανάσταση, επισημαίνοντας ότι η πρώτη εστίασε στη δημιουργία του νέου και στην εδραίωση της πολιτικής ελευθερίας ενώ η Γαλλική Επανάσταση παγιδεύτηκε σε ό,τι επικρατούσε. Κατά την Αμερικάνικη Επανάσταση «στον πυρετό της σύνταξης νέων συνταγμάτων το κύριο μέλημα ήταν το πώς θα δημιουργηθεί μία νέα κυβέρνηση και όχι πώς θα περιορίσουν την εξουσία της κυβέρνησης». Αντίθετα για την Γαλλική Επανάσταση επισημαίνει «η διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατέστησε μια σειρά από "αρνητικές ελευθερίες" δηλαδή ελευθερίες οι οποίες μπορούσαν να διασφαλιστούν μόνο από όσους έχουν εξουσία». Η Χάνα Άρεντ, εντοπίζει στην Γαλλική Επανάσταση το «αλλότριο αγαθό» όπως ακριβώς το είχε εισάγει ο Θρασύμαχος τον 5ο π.χ. αιώνα, και θεωρεί ότι είναι άλλο να θέλουμε πραγματικές εξουσίες για τους πολίτες και άλλο να θέλουμε να προστατεύουμε τους πολίτες από την εξουσία την οποία έχουμε παραχωρήσει σε τρίτους. Διευκρινίζει χαρακτηριστικά «είναι άλλο να διεκδικείς μερίδιο από την εξουσία και άλλο να θες να προστατευτείς από την εξουσία».
Παράλληλα η Χάνα Άρεντ αναδεικνύει τη δυσκολία του να υπάρχει κάτι πραγματικά νέο και πολύ περισσότερο επαναστατικό στη μορφή και στο περιεχόμενο των συνταγμάτων αλλά και της πολιτικής δράσης των ανθρώπων. Τεκμηριώνει ότι «η επανάσταση βασίζεται στην αμοιβαία δέσμευση των ανθρώπων να σκέφτονται και να συζητούν μαζί ακόμα και όταν διαφωνούν» και επισημαίνει με κάθε ευκαιρία ότι «οι άνθρωποι χρειάζεται να καταφέρουν να σπάσουν τον φαύλο κύκλο στον οποίο όλα τα πράγματα εμπλέκονται». Αναδεικνύει έτσι μία πολιτική εμπειρία η οποία δεν παγιδεύεται σε απόλυτα, δίπολα και ιδεολογίες αλλά πηγάζει από την ελευθερία. «Αφετηρία γίνονται τα ίδια τα γεγονότα και κατευθύνονται από τις συζητήσεις των ανθρώπων. Η πολιτική προσλαμβάνει έναν αναδυόμενο χαρακτήρα ο οποίος δεν προϋπάρχει των ανθρώπων αλλά συγκροτείται μέσα από την ίδια την αλληλεπίδραση τους τη στιγμή της πράξης. Η πολιτική θεμελιώνεται αυτόνομα κάθε φορά ενώ η πολιτική κρίση ξαναρχίζει κάθε τόσο από μηδενικό σημείο χωρίς το όφελος κανονιστικών ή εκ των προτέρων θεμελίων».
«Τίποτα δεν υπονομεύει πιο σοβαρά την κατανόηση των πολιτικών ζητημάτων και την διεξοδική τους συζήτηση από τις αυτόματες νοητικές αντιδράσεις που προέρχονται από τα χιλιοπατημένα μονοπάτια των ιδεολογιών»
Παράλληλα ως το πιο αξιόλογο αποκύημα της επαναστατικής παράδοσης, η σημασία του οποίου έχει υποβαθμιστεί από τους ιστορικούς, επισημαίνεται η αξία της διευρυμένης συμμετοχής των πολιτών στις συνταγματικές διεργασίες στο πλαίσιο ενός όσο το δυνατόν πιο ανοιχτού δημόσιου διαλόγου με συντακτικές συνελεύσεις, ειδικές συνόδους, και συνελεύσεις πολιτών σε δημαρχεία. Κατά την διάρκεια τέτοιων κοινωνικών ζυμώσεων ο παράγοντας που θα καθορίσει το πραγματικά καινοτόμο και επαναστατικό είναι «το κατά πόσο προδιαγράφονται οι συνταγματικές διεργασίες προκειμένου να μπορούν να οδηγηθούν στην ολοκλήρωσή τους, ή κατά πόσο βασίζονται στο να ολοκληρωθούν ή να τερματιστούν από μία νέα συνταγματική κυβέρνηση». Χαρακτηριστικά η συγγραφέας επισημαίνει ότι «στις περιπτώσεις αυτές τα συντάγματα δεν είναι αποτέλεσμα της επανάστασης αλλά επιβλήθηκαν μετά την αποτυχία της (...) και δεν πρέπει να αποκαλούμε με το ίδιο όνομα και να περιμένουμε τα ίδια αποτελέσματα από εκείνα τα συντάγματα που υιοθετεί μία μη επαναστατική κυβέρνηση και από τα συντάγματα, κατά τον Γκλάνστον τα οποία είχαν προκύψει από την πρόοδο της ιστορίας ενός έθνους ή ήταν αποτέλεσμα συνειδητής προσπάθειας από έναν ολόκληρο λαό να εδραιώσει ένα νέο πολιτικό σώμα».
Για τη Χάνα Άρεντ ο όλεθρος κάποιων επαναστάσεων είναι αποτέλεσμα του περιορισμού της καινοτομίας και των προσπαθειών όλων εκείνων που θέλησαν να αντιγράψουν. «Όσοι βρέθηκαν κάτω από την επιρροή της Μπολσεβίκικης Επανάστασης ακολούθησαν τον δρόμο του ολέθρου τους. Και το πρόβλημα ήταν πάντα το ίδιο: ότι αυτοί οι άνθρωποι αν και ήξεραν από πριν την πορεία που πρέπει να πάρει η επανάσταση, προσπαθούσαν να μιμηθούν την πορεία των γεγονότων και όχι τη διαδρομή των ανθρώπων της επανάστασης».
«Εκείνο που είχαν μάθει οι άνθρωποι της Ρώσικης Επανάσταση από τη Γαλλική ήταν η ιστορία και όχι η δράση. Ξεγελάστηκαν από την ιστορία και έγιναν τα κορόιδα της ιστορίας»
Αποτυπώνοντας τις πιο ανθρώπινες πτυχές της επανάστασης, συμπεριφορές και ιδιοσυγκρασίες, η Χάνα Άρεντ βασίζει την πράξη της επανάστασης και θεμελίωσης ενός νέου πολιτικού σώματος στην αμοιβαία δέσμευση των ανθρώπων να σκέφτονται και να συζητούν μαζί και στην αναζωογονητική συνειδητοποίηση της ικανότητας τους να επινοούν κάτι νέο. Στην Ελλάδα και ευρύτερα κρίνεται επιτακτική η ανάγκη για πολιτική δράση των ανθρώπων, η οποία να πηγάζει από την ελεύθερη σκέψη και να στοχεύει στην εδραίωση της πολιτικής ελευθερίας. Όσες γενιές το αντέχουν και οι επόμενες γενιές χρειάζεται να διευκολύνουν την επινόηση νέων και μεταθεμελιακών τρόπων πολιτικής επανάστασης. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τους τρόπους αυτούς εκ των προτέρων, ευτυχώς γιατί μπορούν να αναδύονται και να υπερασπίζονται ειρηνικά από τη συλλογική νοημοσύνη, επιτρέποντας στον καθένα να βιώσει την εμπειρία της επανάστασης η οποία «όχι μόνο δεν είναι βίαιη αλλά είναι η ευφορία που πάντα επικρατεί όταν γεννιέται στη γη κάτι καινούργιο».
«Για την επανάσταση» Χάνα Άρεντ - Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Μετάφραση: Αγγελική Στουπάκη