«Φύγε από τη χώρα σου, από τους συγγενείς σου κι από το σπίτι του πατέρα σου, και πήγαινε σε μια χώρα που εγώ θα σου δείξω» (Γεν. 12,1) Κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης, άκρως επίκαιρο, αφού το «προσφυγικό» έχει ταράξει τις ανθρώπινες συνειδήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο και τα σχόλια είναι πολλαπλά και πολλές φορές άκρως αντιφατικά.
Ένας ακόμα σχολιασμός με βάση μιαν άλλη λογική θα μπορούσε να φανεί χρήσιμος.
Εδώ και πολλά χρόνια πρωτοδημοσιεύτηκε η μελέτη του Edward W. Said, «Οριενταλισμός», που μεταφρασμένη στα ελληνικά κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη το 1996. Είναι ένα έργο που επεσήμανε και σχολίασε τη φιλολογική παραγωγή της Δύσης σχετικά με την ισλαμική Ανατολή και άσκησε έντονη κριτική στον Οριενταλισμό, δηλαδή την προσπάθεια εκ μέρους των δυτικών να κατανοήσουν και να περιγράψουν τις κοινωνίες, τον πολιτισμό, γενικά τον ανατολίτη. Ο Said ομολογεί ότι «η Ανατολή είναι ο τόπος των μεγαλύτερων, των πλουσιότερων και αρχαιότερων αποικιών της Ευρώπης, η πηγή των πολιτισμών και των γλωσσών της, ο πολιτισμικός ανταγωνιστής ... Ακόμα, η Ανατολή έχει βοηθήσει στον προσδιορισμό της Ευρώπης (ή της Δύσης) ως αντιθετική της εικόνα, ιδέα, προσωπικότητα, εμπειρία»*.
Παρά την κριτική που δέχτηκε το βιβλίο αποκάλυψε μιαν άλλη φωνή που προσπάθησε να δείξει, ότι το γιγαντιαίο έργο των οριενταλιστών υποκρύπτει και πολλές σκοπιμότητες. Χαρακτηριστική είναι μια σειρά από ερωτήματα που θέτει ο συγγραφέας και τα οποία αναδεικνύουν το έργο του επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε: «Πώς αναπαριστά κανείς άλλους πολιτισμούς; Τι είναι μια άλλη κουλτούρα; Είναι η ιδέα μιας διακριτής κουλτούρας (ή φυλής, ή θρησκείας, ή πολιτισμού) χρήσιμη, ή πάντα υποκινεί είτε αυτοσυγχαρητήρια (όταν συζητάει κανείς τη δική του) ή εχθρότητα και επιθετικότητα (όταν συζητάει την «άλλη»); Οι πολιτισμικές, θρησκευτικές και φυλετικές διαφορές έχουν άραγε μεγαλύτερο βάρος από τις κοινωνικοοικονομικές κατηγορίες ή τις πολιτικοϊστορικές;»**
Δεν γνωρίζω , βέβαια, τι θα είχε να πει σήμερα με τα δεδομένα της μετακίνησης των πληθυσμών και τους πολέμους στο χώρο αυτό με τον θρησκευτικό φανατισμό που καθημερινά επενδύεται από όλες και για όλες τις πλευρές.
Εκείνο που έλκει την προσοχή μας είναι μια συμβολική μορφή εκδίκησης που παίρνουν οι Ανατολίτες από τους Οριενταλιστές. Είναι αυτοί οι απλοί οικογενειάρχες με τη γυναίκα τους, τα παιδιά τους, τους γονείς τους, όσοι επιτέλους κατάφεραν να ξεφύγουν από τη φωτιά των εμφυλίων πολέμων, ταπεινωμένοι και πεινασμένοι, εξουθενωμένοι υλικά και ψυχικά, που καταφθάνουν κατά κύματα στις χώρες της Ευρώπης για ξεφύγουν. Να ξεφύγουν από τι;
Πριν απαντήσουμε στο ερώτημα θα δώσουμε και πάλι το λόγο στoν Said: «Στα επίκαιρα ή στις δημοσιογραφικές φωτογραφίες οι Άραβες εικονίζονται πάντοτε σε μεγάλα νούμερα. Καμία ατομικότητα, καθόλου προσωπικά χαρακτηριστικά ή εμπειρίες. Οι περισσότερες από τις εικόνες αναπαριστούν μαζική οργή και δυστυχία, ή ανορθολογικές (ως εκ τούτου απελπιστικά εκκεντρικές χειρονομίες. Πίσω απ' όλες αυτές τις εικόνες κρύβεται η απειλή του τζιχάντ. Συνέπεια: ένας φόβος ότι οι Μουσουλμάνοι (ή οι Άραβες) θα κατακτήσουντον κόσμο»***. Αυτό ήταν κατά τον Said αποτέλεσμα της προσπάθειας των οριενταλιστών. Και το αμφισβητεί με τον πλέον καταφατικό τρόπο.
Ας υποθέσουμε ότι έχει δίκιο. Όμως από τι προσπαθούν να ξεφύγουν σήμερα τα κύματα των προσφύγων; Μόνο από τον πόλεμο και τη φρίκη του; Το κλίμα της επί αιώνες συνεχιζόμενης πνευματικής ανελευθερίας τους ήταν αρκετό για να πορεύονται ειρηνικά τη ζωή τους; Ένα κλίμα που βασιζόταν σε σκληρούς ισλαμικούς νόμους, τους οποίους η «ελεύθερη» Δύση είχε συμφέρον να διατηρούνται για να μπορεί αυτή να απομυζά τον πλούτο των λαών της Ανατολής, δίνοντάς τους την πικρή γεύση των τυραννικών καθεστώτων που τους διαφέντευαν και ένα κομμάτι ψωμί που τα καθεστώτα αυτά τους εξασφάλιζαν;
Η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Η Ανατολή παίρνει την εκδίκησή της για όσα η Δύση της επεσσώρευσε. Και την εκδίκηση παίρνουν όχι οι επιστήμονες και λόγιοι της Ανατολής, αλλά οι καθημαγμένοι ανατολίτες, οι κουρασμένοι από ένα σκληρό Ισλάμ και φαλκιδευμένοι από τις επί αιώνες απαγορεύσεις της διαφορετικότητας, για τις οποίες και οι ίδιοι πληρώνουν σκληρό τίμημα και η Δύση αδυνατεί να κατανοήσει, παρά το γεγονός ότι και η ίδια τις βίωσε στον σκληρό «χριστιανικό» μεσαίωνα.
Οι πρόσφυγες ακούγεται καθημερινά να λένε, ότι θέλουν να μεταβούν στο χώρο της Δυτικής Ευρώπης και ταυτόχρονα ανάμεσά τους, πιθανώς, κυκλοφορούν ιμάμηδες που προσπαθούν να τους συγκρατήσουν στην πίστη τους και να τους υπενθυμίσουν ότι οι ευρωπαίοι είναι επικίνδυνοι. Είναι μια απλή μορφή «Δυτικισμού» στον αντίποδα του «Οριενταλισμού». Και οι δυο έννοιες είναι φορτισμένες με το στοιχείο του φόβου. Έχει ακυρωθεί η αγάπη και η κατανόηση, η καταλλαγή.
Οι Έλληνες, εκτός ορισμένων εξαιρέσεων, δείχνουν μιαν άλλη στάση απέναντι στους Ανατολίτες. Θα το συνεχίσουν; Ίσως έτσι αποδείξουν ότι δεν φοβούνται και η εκδίκηση των Ανατολιτών θα πέσει μοιραία στο κενό.
* Edward W. Said, Οριενταλισμός, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1996, σ. 12
** Όπ.π., σ.392
*** Όπ.π., σ. 345