«Η Ευρώπη δεν θα δημιουργηθεί δια μιας ή βάσει ενός μοναδικού σχεδίου. Θα οικοδομηθεί μέσα από απτά επιτεύγματα που θα δημιουργήσουν πρώτα μια πραγματική αλληλεγγύη».
Σίγουρα, ο Γάλλος Υπουργός Εξωτερικών (1948-1952) και αρχιτέκτονας του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, Ρομπέρ Σουμάν, 66 χρόνια μετά την εκπόνηση της περίφημης διακήρυξής του, δεν θα μπορούσε να προβλέψει το μέγεθος της κρίσης που διέρχεται η Ευρωπαϊκή Ένωση, καθιστώντας εξαιρετικά αμφίβολη την ύπαρξη της «πραγματικής αλληλεγγύης».
Σε όλες τις ευρωπαϊκές συνθήκες υπογραμμίζεται ρητά η βούληση των λαών της Ευρώπης «να μοιραστούν ένα ειρηνικό μέλλον θεμελιωμένο σε κοινές αξίες», όπου τέτοιες αναδεικνύονται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ελευθερία, η ισότητα και η αλληλεγγύη. Κυρίαρχος στόχος της δημιουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν, είναι και θα συνεχίσει να είναι η δημιουργία ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης για όλους τους πολίτες της Ένωσης. Ωστόσο, το ερώτημα που τίθεται από τα χείλη όλο και περισσότερων σήμερα, είναι το εξής: υπάρχει όντως Ευρωπαϊκή Ένωση ή Ένωση πολλών και διαφορετικών ταχυτήτων;
Οι πρόσφατες τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι και τις Βρυξέλλες αποτέλεσαν ένα χτύπημα στους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης με πολλαπλούς αποδέκτες. Αρχικά, αποδείχτηκε περίτρανα ότι τα κράτη μόνα τους αδυνατούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την οργανωμένη διεθνή τρομοκρατία, η οποία αναπτύσσεται σε τεράστια κλίμακα και με απρόβλεπτες μορφές. Εντούτοις, ενώ θα αναμέναμε μια συντονισμένη αντίδραση από τα κράτη και τους θεσμούς της Ένωσης, η χάραξη μιας κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας, τίθεται σε έντονη αμφισβήτηση. Οι μονομερείς πρωτοβουλίες χωρών και οι παραλείψεις δράσης, φανερώνουν την ελλιπέστατη διαμόρφωση μιας κοινής αμυντικής πολιτικής σε επίσημη ευρωπαϊκή κλίμακα.
Επιπλέον, η αναζήτηση αιτιών της έξαρσης της τρομοκρατίας, συντελείται σε επιφανειακό επίπεδο. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι και τις Βρυξέλλες έδειξαν ότι ο εχθρός ζει ανάμεσά μας. Στο Παρίσι και στις Βρυξέλλες οι τρομοκράτες δεν ήρθαν από μακριά, αλλά ήταν Γάλλοι και Βέλγοι, αντίστοιχα, μετανάστες δεύτερης και τρίτης γενιάς. Είναι, δηλαδή, Ευρωπαίοι πολίτες, οι οποίοι δεν ενστερνίστηκαν τα ιδεώδη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το ερώτημα που προκύπτει αβίαστα είναι το εξής: γιατί δεν μεταλαμπαδεύτηκαν οι αξίες και τα ιδανικά της Ευρώπης σε αυτούς τους ανθρώπους; Ποια είναι η πολιτική ενσωμάτωσής τους στα κράτη μέλη της Ένωσης, όπου γεννιούνται, μεγαλώνουν και ζουν αυτοί οι Ευρωπαίοι συμπολίτες μας; Όποιες κι αν είναι οι απαντήσεις, η κοινή συνιστώσα τους είναι μία: η αποτελεσματική καταπολέμηση της τρομοκρατίας απαιτεί συμπαγές και συντονισμένο πλάνο σε θεσμικό επίπεδο.
Περνώντας στο προσφυγικό, το πρόβλημα που θίγει ιδιαίτερα την Ελλάδα, οι διαστάσεις που προσλαμβάνει, μαρτυρούν όσο τίποτα άλλο την επιτακτική ανάγκη διακρατικής προσέγγισής του. Ωστόσο, οι μονομερείς πρωτοβουλίες ευρωπαϊκών κρατών να κλείσουν τα σύνορά τους όχι μόνο κινούνται προς την διαμετρικά αντίθετη κατεύθυνση, αλλά παραβιάζουν κατάφωρα το ευρωπαϊκό και διεθνές δίκαιο. Το κλείσιμο των συνόρων προσκρούει στο θεσμικά κατοχυρωμένο στις ευρωπαϊκές συνθήκες δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων. Οι δραματικές καταστάσεις στην Ειδομένη, καταδεικνύουν την προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και του δικαιώματος στην ζωή που βρίσκονται στην κορωνίδα του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι συνοριακοί περιορισμοί που επεβλήθησαν από κράτη της Ένωσης, παραβιάζουν την Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για τους πρόσφυγες καθώς περιορίζουν την άσκηση δικαιώματος αίτησης ασύλου.
Η πρόσφατη απόφαση της Συνόδου Κορυφής των ηγετών των κρατών μελών της Ένωσης, η οποία επιβάλλει, μεταξύ άλλων την μαζική επαναπροώθηση προσφύγων στην Τουρκία, συγκεντρώνει αρκετές επικρίσεις. Χαρακτηριστικά, τόσο η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών όσο και η Διεθνής Αμνηστία, εκφράζουν έντονες ανησυχίες για την αποτελεσματικότητα του μέτρου, καθώς παραβιάζεται η αρχή της μη συλλογικής απέλασης αλλοδαπών βάσει της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και της Σύμβασης της Γενεύης. Παράλληλα, θεωρείται εξαιρετικά επισφαλής η λύση της επανεισδοχής προσφύγων και μεταναστών στην Τουρκία, όπου σημειώνονται καθημερινά παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τέλος, το θέμα των ανοιχτών συνόρων παραμένει μετέωρο, παρόλο που ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, έχει τονίσει ότι τα σύνορα πρέπει να μείνουν ανοιχτά, επικρίνοντας τις χώρες που μονομερώς προβαίνουν σε αντίθετες ενέργειες.
Ωστόσο, οι εικόνες ντροπής στην Ειδομένη με γυναίκες και παιδιά σε καθεστώς εξαθλίωσης, αναδεικνύουν την ανυπαρξία ουσιαστικής βούλησης της Ευρώπης να θέσει ένα τέρμα στην καθημερινή παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες, επισήμως, συμπαραστέκονται στην Ελλάδα, όμως de facto η Ελλάδα έχει απομονωθεί και καλείται μόνη της να αναλάβει το βάρος επίλυσης ενός προβλήματος με διεθνείς διαστάσεις. Μέσα σε όλα αυτά, ακροδεξιές και ρατσιστικές ξενοφοβικές νοοτροπίες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος καλλιέργειας και ανάπτυξης. Αλήθεια όμως, μήπως η λογική της αδιαφορίας και του μένους εναντίον των προσφύγων με την αιτιολογία της ύπαρξης τόσων άλλων προβλημάτων που αντιμετωπίζει η χώρα, δεν είναι εξίσου ρατσιστική; Μήπως η πολιτική της «αυτοδικίας» σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν ισοδυναμεί με ένα ιδιότυπο και επικίνδυνο είδος ρατσισμού; Σίγουρα, όλοι δεν είναι πρόσφυγες. Σίγουρα, όλοι δεν είναι νόμιμοι μετανάστες. Σίγουρα όμως, όλοι είναι άνθρωποι.
Ολοκληρώνοντας, η κρίση θεσμών και αξιών που διέρχεται η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ολοφάνερη. Η λύση, ωστόσο, δεν βρίσκεται στον δογματικό αφορισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των θεσμών της. Τα οράματα και τα ιδανικά της Ένωσης αποτελούν ιστορικές κατακτήσεις των λαών. Εκείνο που επιβάλλεται δεν είναι η αναθεώρησή τους, αλλά ο επαναπροσδιορισμός της στάσης όλων μας. Ασφαλώς, εθνικές ευθύνες υπάρχουν και δεν αμφισβητούνται. Ωστόσο, αντί να στηλιτεύουμε κάθε εθνική πολιτική και να αφορίζουμε την Ευρωπαϊκή Ένωση, θα ήταν προτιμότερο να σκεφτούμε σε ποια Ευρωπαϊκή Ένωση θέλουμε να ζούμε.
Ήρθε η ώρα να συνειδητοποιήσει καθένας από μας ότι δεν είναι μόνο Έλληνας πολίτης αλλά και Ευρωπαίος. Η «Ευρώπη των πολιτών» δεν πρέπει να χαθεί αλλά να αναγεννηθεί ουσιωδώς. Τα λόγια του Ζαν Μονέ, του εμπνευστή της ιστορικής διακήρυξης Σουμάν και του έτερου «πατέρα» της ευρωπαϊκής ιδέας, ιδεολογικά κρίνονται επίκαιρα, όσο ποτέ άλλοτε: «Οι προτάσεις Σουμάν είναι επαναστατικές ή δεν είναι τίποτα. Η θεμελιώδης τους αρχή είναι η παραχώρηση κυριαρχίας σ' έναν περιορισμένο αλλά αποφασιστικό τομέα. Κατά τη γνώμη μου, ένα σχέδιο που δεν ξεκινά από την αρχή αυτή δεν μπορεί να προσφέρει καμιά συνεισφορά χρήσιμη για τη λύση των μεγάλων προβλημάτων που μας πλήττουν. Η συνεργασία ανάμεσα στα έθνη, όσο κι αν είναι σημαντική, δε λύνει τίποτα. Αυτό που πρέπει να επιδιώκεται είναι η συνένωση συμφερόντων των ευρωπαϊκών λαών κι όχι απλώς η διατήρηση της ισορροπίας αυτών των συμφερόντων».