Το πολίτευμα της ελληνικής δημοκρατίας δεν είναι δημοκρατία. Ούτε αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική δημοκρατία.Το πολίτευμα της ελληνικής δημοκρατίας είναι διακομματική συνενοχική μετριοκρατία. Να μην ξεχνάμε στρουθοκαμηλικά την αλήθεια όταν συζητάμε για Συνταγματική Αναθεώρηση, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση (που περιμέναμε πάντα να μας σώζει) αποσυντίθεται με το Brexit κι όταν ψάχνουμε να δούμε πού θα πάει η Ελλάδα στο μέλλον.
Καθαρή άμεση δημοκρατία σπάνια υπήρξε. Σαν ιδέα ξεκίνησε στην κλασική Αθήνα όπου δυστυχώς όμως εξαιρούνταν γυναίκες και δούλοι. Στην άμεση δημοκρατία αποφάσεις λαμβάνονται με καθολικές ψηφοφορίες. Οι εκλεγόμενοι ανακαλούνται, αν παύουν να εξυπηρετούν το κοινό συμφέρον. Στα κοινά συμμετέχουν κυρίως πολίτες, όχι επαγγελματίες πολιτικοί. Η Ελβετία πλησιάζει αυτό το σύστημα. Οι πολίτες μπορούν να προκαλέσουν ψηφοφορίες αν συγκεντρώσουν αρκετές υπογραφές. Από το 2012 έχουν γίνει στην Ελβετία 54 δημοψηφίσματα όπου τα ερωτήματα βγάζουν νόημα, ανταλλάσονται κυρίως επιχειρήματα και αριθμητικές εκτιμήσεις αντί για υστερικές κορώνες, τα αποτελέσματα των ψηφοφοριών γίνονται σεβαστά και δεν προκύπτουν αντεγκλήσεις για εθνικό διαχασμό και άλλες αφασίες. Επίσης η αναγνωρισιμότητα των πολιτικών στην Ελβετία είναι περιορισμένη. Στοιχηματίζω πως ελάχιστοι αναγνώστες ξέρουν έστω και έναν Ελβετό πολιτικό. Οι κυβερνώντες κάνουν τη δουλειά τους και μετά πηγαίνουν σπίτι τους - θα έλεγα «σεμνά και ταπεινά», αλλά η φράση θυμίζει πατσαβούρα πεταμένη καταπρόσωπο έπειτα από τόση ανάρμοστη χρήση.
Η αντιπροσωπευτική (έμμεση) δημοκρατία στηρίζεται στην αντιπροσώπευση των πολιτών από εκλεγμένους εκπροσώπους. Για να λειτουργήσει σωστά απαιτεί δυο προϋποθέσεις. Πρώτη, οι εκπρόσωποι είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα του πολιτών. Δεύτερη, οι εκπρόσωποι είναι ανιδιοτελείς και προτάσσουν το κοινωνικό συμφέρον. Στις περισσότερες χώρες με θεωρητικά αντιπροσωπευτική δημοκρατία, οι προϋποθέσεις αμφισβητούνται. Στην Ελλάδα η κατάλυση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είναι πλέον κραυγαλέα.
Η πρώτη προϋπόθεση ελέγχεται ποσοτικά. Απο τα 14 περίπου εκατομμύρια Ελλήνων, το ένα τρίτο ζούνε εκτός Ελλάδας και στερούνται αντιπροσώπευσης. Άλλοι τόσοι απείχαν ή ψήφισαν λευκό ή άκυρο στις τελευταίες εκλογές. Η κοινοβουλευτική εκπροσώπηση όσων ψήφισαν κόμματα δεν είναι αναλογική. Επιπλέον λίγοι είναι ευχαριστημένοι από το κόμμα που ψήφισαν, τις θέσεις που εκφράζει, και (για συγκυβερνώντα κόμματα) τον τρόπο που κυβερνά. Άρα, μόνο 5-10% των Ελλήνων αντιπροσωπεύεται. Οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι επίσης δεν αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα του πληθυσμού. Π.χ., με 25% ανεργία, σε 300 βουλευτές αντιστοιχούν κανονικά 75 άνεργοι (πραγματικοί άνεργοι, όχι άεργοι). Ακόμα πιο μεγάλη αναντιστοιχία: Οι πολίτες που δεν είναι μέλη κομμάτων είναι η μεγάλη πλειοψηφία, οι βουλευτές είναι 100% μέλη κομμάτων.
Η προϋπόθεση της ανιδιοτέλειας δεν ελέγχεται ποσοτικά. Κάθε πολίτης αντιλαμβάνεται διαφορετικά αν συγκεκριμένοι πολιτικοί είναι ιδιοτελείς. Αυλοκόλακες, παπαγαλάκια και πειθήνιους οπαδούς έχουν λίγο πολύ όλοι οι πολιτικοί, τους ακολουθούν όπως η ουρά τον κομήτη του Χάλεϋ, ό,τι και να γίνει και όσο σαχλός και ουτιδανός να αποδειχθεί ο κύρης τους. Όμως μετά από τόσα χρόνια κρίσης όπου ανοίξαν οι ουρανοί, μόνον εθελότυφλοι πιστεύουν πλέον ότι οι πολιτικοί εργάζονται με απαράμιλλη αυτοθυσία. Αν διαλέξω μια μόνο εικόνα που εκπροσωπεί τα ήθη και έθιμα (μη μιλάμε για ήθος) πολιτικών είναι οι πανηγυρισμοί βουλευτών επειδή έβαλε τρίποντο η ομάδα τους ενώ ψηφίζανε την υποθήκευση της Ελλάδας για 99 χρόνια. Κανένας τρόμος ιστορίας.
Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι εξαιρετική επιλογή, όταν διασφαλίζει την ποιότητα και την αριστεία προς ωφέλεια των πολλών, στηρίζεται σε επιστημονική πληροφορία στη λήψη αποφάσεων και προάγει εθνική συνεννόηση σε μείζονα θέματα. Αυτά χρειάζονται πολιτικούς ηγέτες με ευψυχία, ευθυκρισία και ευθιξία - αρετές που σπανίζουν σαν βελόνα στους κομματικoύς αχυρώνες.
Το συνηθισμένο job description για έναν σημερινό επαγγελματία πολιτικό καριέρας είναι «Ζητείται κενόδοξος πολέμιος της αριστείας που θα προωθήσει τα συμφερόντα της κομματικής φατριάς. Κατά προτίμηση διαπλεκόμενος, ψεύτης, αδαής, αμελέτητος κι αμελητέος. Επιθυμητή προϋπηρεσία: φοιτητοπατέρας ή φοιτητομητέρα. Κατάλληλα πτυχία: προτιμούνται υποψήφιοι που δεν πήραν πτυχίο ή όσοι εξαγοράσανε πτυχία, τίτλους και επιβραβεύσεις με κομματικές ή οικογενειακές διασυνδέσεις. Καθηγητές πανεπιστημίου δεκτοί αν στερούνται σοβαρού επιστημονικού έργου. Εργασιακή εμπειρία: καμία ή περιορισμένη - επιτυχημένη επαγγελματική πορεία αποτελεί σοβαρό κώλυμα». Ας μην κοροϊδευόμαστε: η θλιβερή αυτή περιγραφή ισχύει διακομματικά, έστω κι αν υπάρχουν εξαιρέσεις και αν οι ακριβείς εκδηλώσεις της πολιτικής επαγγελματικής νόσου διαφέρουν πολύ από κόμμα σε κόμμα. Το βαρύ εγκεφαλικό δεν έχει καμιά σχέση με τον μεταστατικό καρκίνο του πνεύμονος. Αμφότερα όμως σκοτώνουν.
Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία εκτρέπεται σε «φιλελεύθερη ολιγαρχία» κατά τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Όταν εξυπηρετεί όχι μόνο λίγους, αλλά και ειδικότερα τους πλέον φαύλους, γίνεται διακομματική συνενοχική μετριοκρατία. Πυλώνες της παρακμής είναι οι νοθευμένοι κομματικοί μηχανισμοί που αποκλείουν την συμμετοχή σοβαρών, τίμιων πολιτών και η εμπλοκή όλο και περισσότερων συμπολιτών στο δίχτυ συνενοχής μέσω νοσηρών ανταποδόσεων (μίζες, αδιαφανείς διορισμοί, εξυπηρετήσεις) και συμμορφωτικών παραδειγματισμών (εκβιασμοί, λασπολογία).
Το γνωστό τρίπρακτο έργο επαναλαμβάνει παραστάσεις μέχρι αηδίας. Πράξη πρώτη: «η ελπίδα είναι εδώ» (συνοδεύεται με ελαφρό φιλικό χτύπημα στην πλάτη). Πράξη δεύτερη: «πλούσια τα δανεικά ελέη, λεφτά υπάρχουν, πάρε ένα μεζέ» (συνοδεύεται με δυνατό φιλικό χτύπημα στην πλάτη). Πράξη τρίτη: «μαζί τα φάγαμε, μόκο τώρα» (συνοδεύεται από σφαλιάρα). Εξελικτικός προορισμός της διακομματικής συνενοχικής μετριοκρατίας είναι η αποθέωση των μετρίων. Οι ολίγιστοι αναλαμβάνουν τον ρόλο Προκρούστη απέναντι σε ο,τιδήποτε αξίζει τον κόπο και δίνει νόημα και ανάσα αξιοπρέπειας στην ανθρώπινη ζωή.
Οι προτάσεις που κάνω λοιπόν στοχεύουν να περιορίσουν την παντοδυναμία των επαγγελματιών πολιτικών καριέρας. Συγκεκριμένα, προτείνω το 50% των βουλευτών να κληρώνονται από όλον τον πληθυσμό με λευκό ποινικό μητρώο. Ο αντίλογος «θα αφήσουμε το κοινοβούλιο σε τυχαίους» καταρρίπτεται εύκολα παρακολουθώντας μια τυχαία κοινοβουλευτική συνεδρίαση. Εμφανώς έχουμε εναποθέσει τις μοίρες μας σε χειρότερους από τυχαίους, κατά μέσο όρο.
Αν διαλέξω μια μόνο εικόνα που εκπροσωπεί τα ήθη και έθιμα (μη μιλάμε για ήθος) πολιτικών είναι οι πανηγυρισμοί βουλευτών επειδή έβαλε τρίποντο η ομάδα τους ενώ ψηφίζανε την υποθήκευση της Ελλάδας για 99 χρόνια.
Ακόμα ισχυρότερο μέτρο κατά της νοσηρής ενδογαμίας των πολιτικών καριέρας με την εξουσία είναι ο περιορισμός της μέγιστης συνολικής θητείας σε κοινοβούλιο ή κυβέρνηση. Το προτεινόμενο μέγιστο όριο (6 έτη, π.χ. 4 χρόνια βουλευτής και 2 χρόνια υπουργός) είναι αυστηρό, αλλά απαραίτητο εδώ που φτάσαμε. Μετά τα 6 έτη, κάποιος μπορεί να συνεχίσει να συμμετέχει (και να ηγείται) στο κόμμα του, να έχει δημόσιο λόγο και παρέμβαση, να συμβουλεύει. Μάλιστα σε ένα υγιές σύστημα, κυβερνώντες και προκάτοχοι διατηρούν ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας, γιατί χρειάζεται μακρόπνοη στρατηγική συνέργεια για το κοινό καλό. Όμως 6 χρόνια είναι υπεραρκετά στη νομοθετική ή εκτελεστική εξουσία για έναν πολίτη. Επίσης η διάκριση εξουσιών είναι χρήσιμη. Το κοινοβούλιο πρέπει να ελέγχει πραγματικά την κυβέρνηση. Σήμερα οι περισσότεροι βουλευτές είναι άβουλες μαριονέτες. Παραδίδουν την κρίση και την εντιμότητά τους στα (συνήθως λιγδιασμένα) χέρια του κομματάρχη. Επιπλέον, δε χρειαζόμαστε 300 βουλευτές, 100 είναι υπεραρκετοί και στοιχίζουν το ένα τρίτο.
Προτείνω επίσης οι πολίτες να διαλέγουν υποψήφιους κομμάτων για το 50% των θέσεων του κοινοβουλίου χρησιμοποιώντας θετικές και αρνητικές ψήφους. Σήμερα πολλοί βουλευτές εκλέγονται γιατί διεγείρουν ακραία ορμέμφυτα. Κλόουν, δήθεν και οργίλοι τέρπουν ένα 10% των πολιτών. Εκλέγονται με τις συμπαγείς ψήφους του 10%, αν και το 90% τους σιχαίνεται. Προτείνω λοιπόν να διαλέγει ο πολίτης πρώτα το κόμμα - έπειτα, μέσα στο ψηφοδέλτιο του συγκεκριμένου κόμματος να δίνει θετική ψήφο για κάποιους υποψήφιους και αρνητική για άλλους.
Αντιθέτα με τους εκλεγόμενους φορείς εξουσίας που πρέπει να έχουν περιορισμένη διάρκεια, η δημόσια διοίκηση χρειάζεται μακρόχρονη συνέχεια. Η επιλογή των επικεφαλής των δημοσίων υπηρεσιών πρέπει να είναι απόλυτα αξιοκρατική, με αμερόληπτους διαγωνισμούς και κριτές τους καλύτερους ειδικούς στο αντικείμενο. Κομματικά μέλη πρέπει να αποκλείονται από επιτροπές κρίσης. Επιπλέον το κράτος πρέπει να χρησιμοποιεί γενικότερα την τεχνογνωσία των καλύτερων ειδικών και επιστημόνων σε κάθε τομέα. Τα χρόνια όπου το αδρό ένστικτο καθόριζε τις πράξεις των ηγετών και την έκβασή τους περάσανε ανεπιστρεπτί. Από την αρχή της μεταπολίτευσης ο όγκος επιστημονικών δεδομένων έχει αυξηθεί πάνω από 1 εκατομμύριο φορές, η ταχύτητα των ηλεκτρονικών υπολογιστών ακόμα περισσότερο. Χώρα που διοικείται χωρίς γνώση, πληροφορία και επιστημονική τεκμηρίωση μοιάζει με αεροπλάνο που οι επιβάτες εκλέγουν τον πιλότο δια βοής μετά από ευτράπελο διαγωνισμό για το ποιος πανάσχετος θα πει τα πλέον άθλια ψέματα.
Η μετριοκρατία έχει δυνατή παρουσία σε πολλές άλλες χώρες. Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι αριστούχοι νέοι που συναντώ είναι απογοητευμένοι από τις χώρες τους. Πρόσφατα στο Ευρωπαϊκό Σχολείο Παθολογίας βρέθηκα περικυκλωμένος από νέους άριστους ιατρούς. Οι περισσότεροι θα εγκαταλείπανε τη χώρα τους. Η κινητικότητα, το ταξίδι, το να ζήσεις, να σπουδάσεις και να εργαστείς αλλού είναι θεμιτά για να βελτιωθείς. Όμως δεν είναι αυτά τα κύρια κίνητρα, ούτε η δυσκολία να βρεις δουλειά, είναι η αναξιοκρατία κυρίως που τους πνίγει και τους διώχνει. H Helga, ο Oscar και η Thorun από την Ισλανδία προετοιμάζονται για Σουηδία και Αγγλία. H Anta από την Λάτβια δύσκολα θα απoφύγει τη Γερμανία - ένα τρίτο του πληθυσμού της χώρας έχει μεταναστεύσει. Οι Γερμανοί ονειρεύονται την Αμερική. Ομοίως και οι νεαροί Ιταλοί που συνάντησα στον επόμενο σταθμό μου, προσκλεκλημένος καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Ρώμης. Η Maria Elena μου έδειξε παραστατικά πώς νιώθει ρίχνοντας μια κλωτσιά στον αέρα: την διώχνει κλωτσηδόν η Ιταλία. Σε λίγους μήνες φεύγει για Νέα Υόρκη. Οι Αμερικάνοι δεν έχουν πού να πάνε αν τα πράγματα στραβώσουν άσχημα, κάτι καθόλου απίθανο. Στον επόμενο σταθμό μου, προσκλεκλημένος στην Οξφόρδη μια μέρα πριν το Brexit, διαπίστωσα ότι οι Εγγλέζοι φίλοι θα παραμείνουν στην Αγγλία - δυστυχώς. Με τη δολοφονία της Jo Cox και με το Brexit διαφαίνεται πως μια χώρα που πάντα ήταν πρωτοπόρα ανοιχτή κλείνεται πλέον επικίνδυνα στον εαυτούλη της.
Ο διωγμός δεν αφορά μόνο τους νέους. Ο συνάδελφος Τόμας Σύντχοφ στο Στάνφορντ περιγράφει στην ομιλία στην σουηδική ακαδημία το 2013 πώς, όταν ήταν στη Γερμανία, ο διευθυντής του, ένας πολιτικά δικτυωμένος ακαδημαϊκός, τον κάλεσε στο γραφείο του. Του εξήγησε ότι καλά θα έκανε να έφευγε και να αδειάσει τη γωνιά. Ο Σύντχοφ έφυγε στην Αμερική. Λίγα χρόνια αργότερα πήρε το βραβείο Νόμπελ. Επίσης ο διωγμός από τους μέτριους δεν αφορά μόνο επιστήμονες. Ζητώ συγγνώμη που εστιάζω υπερβολικά σε επιστημονικά παραδείγματα. Μιλάω συχνά για τον επιστημονικό χώρο απλώς γιατί τον γνωρίζω καλύτερα. Όμως αριστεία και μετριοκρατία υπάρχει σε κάθε έμφανση της ανθρώπινης ζωής, δημιουργικότητας και εργασίας. Η διαπλοκή και η πολιτική μετριότητα μπορεί να σου καταστρέψει εξίσου καλά τα ερευνητικά ιδρύματα, το θέατρο, τους σιδηρόδρομους, τα ξενοδοχεία, τις μικροεπιχειρήσεις, τα ξενοδοχεία - ο,τιδήποτε.
Υπολογίζω τους αρρωστημένους επαγγελματίες πολιτικούς μετριοκράτες και τους συνοδούς τους κομματικούς κηφήνες στο 1% του πληθυσμού. Μήπως πρέπει να δείξουμε συμπόνια; Π.χ. συμπονούμε το 1% των συμπολιτών που πάσχουν από νόσο του Πάρκινσον, το 1% που πάσχει από σχιζοφρένεια, το 1% που πάσχει από ρευματοειδή αρθρίτιδα. Μήπως πρέπει να συμπονέσουμε ομοίως δυστυχείς άρρωστους ανθρώπους που παθιάζονται να αερολογούν και να διεκδικούν εξουσίες; Η διαφορά είναι ότι οι ασθενείς με νόσο του Πάρκινσον δεν καταλαμβάνουν τα πανεπιστήμια και δεν επιβάλλουν όλοι (φοιτητές, διοικητικοί και καθηγητές) να τρέμουν μαζί τους. Οι σχιζοφρενείς δεν καταλαμβάνουν τις διοικήσεις των νοσοκομείων ούτε απαιτούν όλοι να ακούνε ανύπαρκτες φωνές. Οι ασθενείς με αρθρίτιδα δεν απαιτούν όλοι οι άλλοι να έχουν παραμορφωμένες αρθρώσεις. Το πρόβλημα είναι ότι οι επαγγελματίες πολιτικοί καριέρας μολύνουν ολόκληρη την κονωνία. Παρεμβαίνουν σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης ζωής, δημιουργικότητας και εργασίας. Τοποθετούν παντού τοπάρχες δικούς τους ανθρώπους, συνήθως άσχετους που επιδιώκουν η ασχετοσύνη να γίνει το πρότυπο αναφοράς. Κηφήνες εκ κηφήνων, σκότος εκ σκότους. Όποιος θέλει να πάει μπροστά σε ο,τιδήποτε καλείται να επικρατήσει σε διαγωνισμό αληταμπουρίας.
Η Ελλάδα χρειάζεται ισχυρή δημοκρατία που να σέβεται την αριστεία και που να τροφοδοτείται από την αριστεία για να επιζήσει στις πονηρές σημερινές συγκυρίες όπου η Ευρώπη αυτοδιαλύεται. Η πολιτική διαφθορά και μετριότητα είναι τεράστιο εμπόδιο. Ένα αντεπιχείρημα είναι ότι όσο αυξάνονται τα χρόνια εμπειρίας ίσως κάποιοι επαγγελματίες πολιτικοί ωριμάζουν. Όμως οι περισσότεροι σαπίζουν. Κάποιοι συμπολίτες θαυμάζουν ισόβιους πολιτικούς, π.χ. τον Κωνσταντίνο Καραμανλή με 57 προσωπο-έτη εξουσίας (βουλευτής 24 χρόνια, υπουργός ή πρωθυπουργός για 23, πρόεδρος άλλα 10). Κάποιοι θεωρούν ότι «νέοι» πολιτικοί αρχηγοί που έχουν ήδη 7-13 έτη θητείας στο κοινοβούλιο συν μερικά χρονάκια ως υπουργοί ή πρωθυπουργοί είναι δροσερά ολόφρεσκοι και θα ωριμάσουν ευχάριστα. Είναι κάτι σαν την ευχή «εις πολλά έτη Δέσποτα». Έχουν δίκιο; Ή απλώς συνηθίσαμε επικίνδυνα η Ελλάδα να παραμένει Δεσποτία της μετριότητας;