Α. Θρησκευτικό και πολιτικό Ισλάμ
Την τελευταία δεκαετία, το άκουσμα της λέξης Ισλάμ προκαλεί αναμφίβολα φόβο. Ο συσχετισμός της λέξης με την τρομοκρατία και την αστάθεια στην Μ. Ανατολή έχει προκαλέσει απέχθεια και ανησυχία για το περιεχόμενο του Ισλάμ. Το ζήτημα, όμως, χρήζει νηφάλιας παρατήρησης. Το Ισλάμ είναι μία θρησκεία, ακριβώς όπως ο Χριστιανισμός ή ο Ινδουισμός. Και όπως κάθε θρησκεία, έτσι και το Ισλάμ παρουσιάζει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Αυτό το θρησκευτικό Ισλάμ διαφοροποιείται σημαντικά από το πολιτικό Ισλάμ, το οποίο δεσπόζει στην Ιστορία και την πολιτική ζωή ολόκληρης της Μ. Ανατολής από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα μέχρι και σήμερα. Το πολιτικό Ισλάμ είναι μία ιδεολογία, όπως ακριβώς ο σοσιαλισμός ή ο φιλελευθερισμός.
Το πολιτικό Ισλάμ δεν παρουσιάζει καμία θρησκευτική προσταγή. Απλούστατα, στοχεύει στην επέκταση της θρησκευτικής πίστης στην πολιτική ζωή. Λειτουργεί περισσότερο ως πολιτικός ρυθμιστής παρά ως θρησκευτική προσταγή. Άλλωστε, εάν λειτουργούσε ως θρησκευτική προσταγή, θα έπρεπε να έχει ένα δικό του διακριτό, κοινά αποδεκτό σύνολο κανόνων. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, γιατί, αφενός δεν υπάρχει ένα τέτοιο σύνολο και, αφετέρου γιατί το πολιτικό Ισλάμ έχει εκδηλωθεί με διαφορετικό τρόπο στις διάφορες μουσουλμανικές χώρες και είχε διαφορετική κατάληξη σε καθεμία από αυτές. Για παράδειγμα, το πολιτικό Ισλάμ δεν εδραιώθηκε στις μουσουλμανικές χώρες της Β. Αφρικής (ανατροπή το 1992 του ISF στην Αλγερία και το 2013 της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο). Αντίθετα, το πολιτικό Ισλάμ τείνει να εδραιωθεί στην ευρύτερη Μ. Ανατολή, όπως αποδεικνύουν τα πρόσφατα γεγονότα στην Τουρκία ή ο πολύπλοκος από διπλωματική άποψή, εμφύλιος πόλεμος στην Συρία ή η αστάθεια στο Ιράκ. Φυσικά, το ριζοσπαστικό Ισλάμ αποτελεί την ακραία εκδοχή του πολιτικού Ισλάμ.
Β. Ιστορικές συνθήκες
Ενδιαφέρον είναι το ζήτημα της απαρχής του πολιτικού Ισλάμ. Ιστορικά, το πολιτικό Ισλάμ συνδέεται με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Μέχρι και το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Μ. Ανατολή αποτέλεσε πεδίο συγκρούσεων των αποικιακών συμφερόντων των ευρωπαϊκών δυνάμεων ( Μ. Βρετανία, Γαλλία). Ενδεικτικά, αναφέρω ότι η Συρία, ο Λίβανος και το Μαγκρέμπ βρίσκονταν υπό την άμεση επιρροή της Γαλλίας, ενώ η Αίγυπτος, η Παλαιστίνη και το Ιράκ υπό της Βρετανίας. Μετά το πέρας του πολέμου, ξεκίνησε η αποαποικιοποίηση στην Αφρική και την Ασία. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ούσες αποδυναμωμένες από την σύγκρουση δεν ήταν σε θέση να συνεχίσουν να διατηρούν τις αποικίες τους στην Μ. Ανατολή. Την ίδια στιγμή, οι αποικίες της Μ. Ανατολής ζητούσαν όλο και πιο έντονα την ανεξαρτησία τους από τις ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Χρονικά, η γένεση του αραβικού εθνικισμού τοποθετείται την δεκαετία του 1950 με βασικό εκπρόσωπο τον Γκαμάλ- Αμπντέλ Νάσερ.
Για να επιτευχθεί η ανεξαρτησία, ήταν αναγκαία η δημιουργία μίας φαντασιακής εθνικής κοινότητας. Δεδομένης της πόλωσης από τον Ψυχρό Πόλεμο και την σύγκρουση με το νεοϊδρυθέν κράτος του Ισραήλ, οι αραβικές χώρες ανέμειξαν στοιχεία της θρησκείας τους με την πολιτική ζωή τους. Αυτό ήταν σχετικά εύκολο δεδομένου ότι υπήρχε στο εθνικό συλλογικό αυτών των χωρών μία πίστη στην διεκδίκηση της «πατρότητας» του Ισλάμ ( το Ισλάμ διαδόθηκε από τους Άραβες, το Κοράνι εγράφη στα αραβικά, η Αραβία ήταν τόπος γέννησης του Ισλάμ). Πρόκειται για έναν συνδυασμό του εθνικισμού και του αντιαποικιακού αγώνα με το Ισλάμ. Αυτός ο υβριδικός εθνικισμός εκδηλώθηκε με διαφορετικό τρόπο στα διάφορα κράτη της Μ. Ανατολής. Στην περίπτωση της Τουρκίας μάλιστα συνέβαλε και στην εδραίωση του λεγόμενου νέο-οθωμανισμού, μίας ιδεολογίας που αντιμάχεται το κοσμικό κράτος του Κεμάλ Ατατούρκ και αναπολεί την δόξα και το μεγαλείο (γιατί όχι εδαφικό;) της πάλαι ποτέ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Γ. Πανισλαμισμός
Το βασικό χαρακτηριστικό του πολιτικού Ισλάμ είναι ο πανισλαμισμός. Το πολιτικό Ισλάμ υποστηρίζει την ένωση ή την συμμαχία των μουσουλμανικών κρατών εναντίον των ξένων ιδεών ή των ξένων προς το Ισλάμ λαών (π.χ. Ευρωπαίοι- αντιαποικιακός αγώνας). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πολιτική ένωση της Συρίας και της Αιγύπτου το 1958 με την λεγόμενη Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία εναντίον του Ισραήλ ή η φιλική πολιτική του τουρκικού ΑΚΡ προς τους αδελφού μουσουλμάνους της Αιγύπτου. Θρησκευτικά, ο πανισλαμισμός στηρίζεται στην αντίληψη ότι το Ισλάμ υπερβαίνει τα εθνικά όρια και τον εθνικισμό. Ο πανισλαμισμός, βέβαια, δέχεται κριτική μέχρι και σήμερα. Θεωρείται κάτι απροσάρμοστο και ουτοπικό. Πάρα ταύτα, η συμμαχία των μουσουλμανικών κρατών έχει ισχυροποιηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Ισλαμική Διάσκεψη Κορυφής ή οι διασκέψεις των ανώτερων αξιωματούχων των μουσουλμανικών κρατών (π.χ. Muslim Foreign Minister Conference).
Δ. Το πολιτικό Ισλάμ σήμερα
Σήμερα, υπάρχει μία καχυποψία προερχόμενη από τον Δυτικό Κόσμο απέναντι στο πολιτικό Ισλάμ. Η Δύση θεωρεί το πολιτικό Ισλάμ εχθρικό, γιατί δεν βρίσκει κανένα κοινό στοιχείο με τον φιλελευθερισμό. Στην Δύση ισχύει το εξής: οτιδήποτε είναι διαφορετικό από τον φιλελευθερισμό, είναι εχθρικό. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι το πολιτικό Ισλάμ είναι όντως εχθρικό. Όπως κάθε πολιτική ιδεολογία, έτσι και το πολιτικό Ισλάμ, επιζητεί την κοινωνική ισότητα, την οικονομική ευμάρεια και την πολιτική ισορροπία για τη χώρα, μέσα στην οποία ακμάζει.
Τα τελευταία χρόνια, η στάση της Δύσης απέναντι στο πολιτικό Ισλάμ έχει αλλάξει αρκετά. Ειδικά μετά την 11/9 και την εμφάνιση του ISIS ή Daesh , το πολιτικό Ισλάμ ταυτίζεται με την τρομοκρατία. Η Δύση αντιμάχεται το πολιτικό Ισλάμ με κάθε μέσο, ακόμα και ένοπλο, όπως αποδεικνύει ο αιματηρός πόλεμος στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Το πολιτικό Ισλάμ, όμως, δεν ταυτίζεται αυτό καθαυτό με την τρομοκρατία. Όπως ανέφερα και παραπάνω, το πολιτικό Ισλάμ έχει και μία ακραία εκδοχή, το ριζοσπαστικό Ισλάμ ή Μπινλαντενισμό. Αυτό το κομμάτι υποστηρίζει τον ένοπλο αγώνα εναντίον των Δυτικών δυνάμεων. Κατά την άποψή τους, οι Δυτικές δυνάμεις αντιμάχονται το Ισλάμ και ζουν έναν αμαρτωλό τρόπο ζωής, για τον οποίο και πρέπει να τιμωρηθούν. Στόχος τους είναι η εγκαθίδρυση της αυστηρής εκδοχής της sharia, του μουσουλμανικού δικαίου, στις περιοχές, όπου δρουν. Αυτά τα τελευταία, βέβαια, δεν είναι ούτε Ισλάμ ούτε πολιτικό Ισλάμ.