Αφιερωμένο στο θείο Δημήτρη...
Στη σύγχρονη Ελλάδα της κρίσης, ο πεσιμισμός πλέον κυριαρχεί ως συναίσθημα. Ωστόσο για να μην επιρρίπτουμε το ανάθεμα μόνο στη τρέχουσα περίοδο και την οικονομική κρίση, ο πεσιμισμός στον Έλληνα είναι έμφυτος και κρατά από αρχαιοτάτων χρόνων.
Ο καθηγητής Λιαντίνης, ο οποίος ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με τον ελληνικό πεσιμισμό, ανέφερε ότι από τα Ομηρικά χρόνια οι Έλληνες βίωσαν και περιέγραψαν γλαφυρότατα τον πεσιμισμό μέσα από τη τέχνη, τη φιλοσοφία αλλά και τη δημώδη ζωή τους. Ωστόσο ο Λιαντίνης, δίνοντας έμφαση χρησιμοποιεί δύο «σ», αναφέρει ότι «Οι Έλληνες γενικά υπήρξαν πεσσιμιστές, αλλά ο πεσσιμισμός τους είναι χαρούμενος. Εκεί που τελειώνει η άρνηση και η νύχτα, τους έβρισκε έτοιμους πάντα το φως και το ναι», ορμώμενος από την ομηρική έκφραση «δακρυόεν γελάν». Ενώ και οι Στωϊκοί Φιλόσοφοι κατά τα Ελληνιστικά χρόνια εξέφρασαν μια βαθιά πεσιμιστική φιλοσοφία η οποία επηρέασε διαχρονικά την ελληνική παιδεία παρά το ότι μετριαζόταν με τη θέση τους για την «προμελέτη των δεινών».
Ακόμα όμως και στην πιο σύγχρονη Ελλάδα συναντάμε έντονα τον πεσιμισμό. Ιδιαίτερα μέσα από την τέχνη η οποία καθρεφτίζει τη κοινωνία. Από την ποίηση του Καρυωτάκη μέχρι και τον Γκάτσο με τον στίχο, «Όταν γεννιέται ο άνθρωπος, ένας καημός γεννιέται...».
Επιπροσθέτως πολύ γλαφυρά ο Νίκος Δήμου, στο αριστουργηματικό βιβλίο του «Η Δυστυχία του να είσαι Έλληνας» αναφέρει ότι ο νέο - Έλληνας λόγω κληρονομικότητας, ιστορικών καταβολών και επιτευγμάτων των προγόνων του, παρουσιάζει μεγαλύτερο κενό μεταξύ των επιθυμιών του και της πραγματικότητας με αποτέλεσμα να είναι πιο δυστυχής σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς. Συνεχίζοντας ο Δήμου προσθέτει ότι ο νεο - Έλληνας όταν όλα πάνε καλά αισθάνεται ανήσυχος και προσπαθεί να βρει μια αιτία δυστυχίας.
Άλλωστε, ίσως είμαστε ο μόνος λαός στον κόσμο που με την ερώτηση «Τι κάνεις;» απαντάμε συνήθως με το μακρόσυρτο και δακρύβρεχτο «εεε! ας τα λέμε καλά...» ή με το πιο σύγχρονο και σε αργκό διάλεκτο «εεε! να μωρέ... την παλεύω».
Επιχειρώντας να θέσουμε αυτή την εν γένει πεσιμιστική συμπεριφορική λειτουργία του Έλληνα εντός της οικονομικής λογικής, θα ήταν ενδιαφέρον να παρατηρούσαμε κατά πόσο αποτελεί ισχυρή τροχοπέδη για την κατάσταση στην οποία έχουμε περιέλθει αναφορικά με την οικονομική κρίση.
Η αισιοδοξία και ο πεσιμισμός για την οικονομική επιστήμη και δη για τα Οικονομικά της Συμπεριφοράς (Behavioral Economics) διαδραματίζουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον οικονομικό κύκλο. Σε ένα εκπληκτικό άρθρο του στους New York Times με τίτλο "Stuck in Neutral? Reset the Mood" ο νομπελίστας οικονομολόγος Robert J. Shiller, κάνει ρητή αναφορά στον πεσιμισμό που διακατέχει την παγκόσμια οικονομία ως παράγοντας ανάσχεσης της οικονομικής δραστηριότητας κατά τη διάρκεια της κρίσης. Στοχοθετεί τις τράπεζες και τις επιχειρήσεις οι οποίες ελέω ελλιπούς εμπιστοσύνης και αυτοπεποίθησης διστάζουν οι μεν να δανείσουν και οι δε να επιχειρήσουν, πραγματώνοντας την αυτοπροκαλούμενη προφητεία. Μάλιστα ο παράγων του πεσιμισμού είχε αναγνωριστεί και στην οικονομική κρίση του 1929 ως σημαντικότατος στη χρονική διάρκεια της.
Μία νεότερη μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, με τη συμμετοχή του Έλληνα καθηγητή Γεώργιου Κορνιότη, και τον δεικτικό τίτλο «Prozac για μελαγχολικά κράτη; Η επιρροή της διάθεσης στη τοπική οικονομική ύφεση» (Prozac for Depressed States? Effect of Mood on Local Economic Recessions) δείχνει τη μεγάλη συσχέτιση του πεσιμισμού στη διατήρηση της οικονομικής ύφεσης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ειδικότερα, η έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ανάσχεση της ύφεσης εμφανίζεται στις πολιτείες των Η.Π.Α όπου οι πολίτες είναι πιο αισιόδοξοι, ενώ το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει όταν οι πολίτες διακατέχονται από έντονο πεσιμισμό.
Επιστρέφοντας στην ελληνική πραγματικότητα, θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι η ανάσχεση της οικονομικής κρίσης εξαρτάται κυρίως από τις επενδύσεις. Για να επιλέξει κάποιος σήμερα στην Ελλάδα να επενδύσει σταθμίζοντας το ρίσκο με την ωφέλειά του, είτε είναι μια μεγάλη πολυεθνική, είτε είναι ένας μικρομεσαίος επιχειρηματίας, είτε ακόμα και ένας άνεργος, πρέπει να προσπαθήσει να προβλέψει το μέλλον. Δηλαδή να προσπαθήσει να μαντέψει αν θα υπάρξει ζήτηση για το προϊόν που θα διαθέσει στην αγορά. Η παρούσα ζήτηση όμως ταυτόχρονα εξαρτάται από το αν θα πραγματοποιηθεί το κύμα των επενδύσεων, από τους προαναφερθέντες δρώντες, το οποίο θα αυξήσει τη ζήτηση για χρήμα και εργασία. Κατ' επέκταση αν όλοι αυτοί που βρίσκονται στο δίλημμα, του να επενδύσουν ή όχι, ανεξάρτητα από το μέγεθός τους, ταυτόχρονα, και γεμάτοι αισιοδοξία, επενδύσουν μαζικά, τότε οι πιθανότητες να επιτύχει η επένδυση τους αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο. Τη ζήτηση θα την προκαλέσει το μαζικό κύμα αισιοδοξίας που θα τους οδηγήσει να επενδύσουν, καθώς θα αυξηθεί η απασχόληση και οι εργαζόμενοι θα έχουν χρήματα για να καταναλώσουν με αποτέλεσμα τη συνολική αύξηση του πλούτου και ανάπτυξη της οικονομίας.
Για τους ανωτέρω λόγους θα πρέπει να αποτάξουμε τον έμφυτο πεσιμισμό που μας διακατέχει ως Έλληνες και στην ερώτηση «Τι κάνεις;» να απαντάμε «...καλύτερα δε γίνεται!».
Η οικονομία για να εξέλθει από τη δίνη στην οποία έχει περιέλθει χρειάζεται μια φυσική ντόπα την οποία μπορούν να την προσφέρουν οι ίδιοι οι οικονομικοί δρώντες, όλοι εμείς δηλαδή αισιοδοξώντας για το αύριο.
Δ. Λιαντίνης, 19,
Όμηρος, Ιλιάδα,. Ζ484
Νίκος Γκάτσος, 1951, «Καίγομαι Καίγομαι», μουσική Στάυρος Ξαρχάκος
Chhaochharia V, Kornotis G., Kumar A, 2011, Prozac for Depressed States? Effect of Mood on Local Economic Recessions, Social Science Research Network, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1814083