Για πρώτη φορά σήμερα,19 Οκτωβρίου 2016, θα εορτασθεί σε όλον τον κόσμο η Παγκόσμια Ημέρα Βιοηθικής. Στη χώρα μας την ευθύνη του εορτασμού έχει το Ελληνικό Κλιμάκιο της Έδρας Βιοηθικής της UNESCO, το οποίο στο πλαίσιο αυτό - σε συνεργασία με το Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του Ε.Κ.Π.Α. - θα διοργανώσει την ημέρα εκείνη επιστημονική ημερίδα με θέμα:
«Αξιοπρέπεια του ανθρώπου και ανθρώπινα δικαιώματα», στο κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η ημερομηνία έχει επιλεγεί λόγω της ιστορικής της σημασίας καθώς στις 19 Οκτώβρη του 2005 ψηφίστηκε η Οικουμενική Διακήρυξη της UNESCO για τη Βιοηθική και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Το κείμενο θεωρείται κομβικής σημασίας τόσο για την ίδια τη Βιοηθική, όσο και για την ίδια τη ζωή μας. Αυτό το τελευταίο, αν εξηγηθεί επαρκώς, θα μπορούσε να αποτελεί ικανοποιητική απάντηση στο ερώτημα με το οποίο τιτλοφορείται το σύντομο αυτό κείμενο. Γιατί πρέπει να εορτάζουμε μια ακόμη παγκόσμια ημέρα; Και γιατί αυτή να είναι αφιερωμένη στη Βιοηθική; Και εν κατακλείδι τι σημαίνει ο όρος Βιοηθική; Γιατί μπορεί να τόσο σημαντική;
Θα ήταν υπερβολικό προς τους αναγνώστες, να μπορούσα να δώσω πλήρεις απαντήσεις, μέσα σε λίγες γραμμές, σε όλα αυτά τα ερωτήματα. Αυτό που μπορώ να κάνω, στο συγκεκριμένο άρθρο, είναι να δώσω με τρόπο απλό ένα μικρό στίγμα αυτών που ο ίδιος έχω μέσα μου για την ουσία αλλά και τη σημασία της Βιοηθικής στη ζωή μας.
Έργο της Βιοηθικής, είναι να διασφαλίσει πως τα λαμπρά τεχνολογικά επιτεύγματά μας θα ενταχθούν όσο πιο ομαλά γίνεται στη ζωή μας, χωρίς τα δικαιώματα και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου να θιγούν, τουλάχιστον σε ανεπίτρεπτο βαθμό.
Η αλματώδης πρόοδος που έχει συντελεσθεί - και συνεχίζει να συντελείται - στη βιοϊατρική, τη βιοτεχνολογία, τη γενετική και την ιατρική, δημιουργεί καινοφανή ηθικά διλήμματα ή παροξύνει άλλα τα οποία υπήρχαν ήδη, σε πολύ ηπιότερη μορφή όμως.
Για παράδειγμα, το ηθικό δίλημμα που αφορά την ευθανασία μπορούμε να υποθέσουμε πως βασάνιζε την σκέψη των ανθρώπων ανέκαθεν. Στις μέρες μας, όμως, που οι τεχνικές υποστήριξης της ζωής έχουν τελειοποιηθεί τόσο πολύ, ώστε να μπορούν να κρατήσουν κάποιον στην ζωή - ή σε κάποιο είδος ζωής - ενίοτε για αφύσικα μεγάλο διάστημα, το δίλημμα αυτό έχει καταστεί πολύ περισσότερο ανάγλυφο και οξύ: προ εκατό ετών εάν κάποιος έπεφτε σε κώμα συνήθως πέθαινε σε μια, δυο, το πολύ δέκα ημέρες. Σήμερα μπορεί να διατηρηθεί στην «ζωή» ακόμη και για δεκαετίες.
Σήμερα λοιπόν, επείγει να απαντηθεί το ερώτημα: πρέπει αυτό να συμβαίνει; Και υπό ποιες προϋποθέσεις; Και για πόσο μεγάλο χρονικό διάστημα; Πέρα, όμως, από τα παλαιά διλήμματα που οξύνει, η εκθετική πρόοδος των επιστημών δημιουργεί και νέα. Στις ημέρες μας, για παράδειγμα, διαθέτουμε ήδη τη γνώση και τις τεχνικές δυνατότητες να δημιουργούμε στο εργαστήριο πιστά αντίγραφα θηλαστικών, τους λεγόμενους κλώνους. Είναι, όμως, κάτι τέτοιο ηθικώς αποδεκτό; Και εάν είναι για τα υπόλοιπα θηλαστικά, θα μπορούσε να ισχύει το ίδιο και για τους ανθρώπους; Σε τέτοιου είδους διλήμματα καλείται να δώσει απαντήσεις η Βιοηθική. Αλλά δεν είναι μόνον αυτή η αποστολή της, και δεν περιορίζεται σε τούτο ο ρόλος της.
Ο ρόλος της τεχνολογίας εξ ορισμού είναι να τροποποιεί τις συνθήκες της ζωής μας. Κάθε φορά που εισάγεται κάποια σημαντική τεχνολογική καινοτομία, καλούμαστε να επαναπροσδιορίσουμε τη θέση μας και το ρόλο μας στη νέα πραγματικότητα, και μαζί με αυτά και τις αξίες μας, τα καθήκοντά μας προς τον εαυτό μας και τους άλλους, αλλά και τα όποια δικαιώματά μας. Έργο της Βιοηθικής, παράλληλα με όσα προηγουμένως ανέφερα, είναι να διασφαλίσει πως τα λαμπρά τεχνολογικά επιτεύγματά μας θα ενταχθούν όσο πιο ομαλά γίνεται στην ζωή μας, χωρίς τα δικαιώματα και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου να θιγούν, τουλάχιστον σε ανεπίτρεπτο βαθμό. Προφανώς μια επιστημονική και τεχνολογική κατάκτηση όπως η εξωτερική καρδιακή αντλία, για παράδειγμα, ή ο αναπνευστήρας, ή το μηχάνημα της αιμοκάθαρσης, ή, ακόμη, οι τεχνικές υποβοήθησης της αναπαραγωγής δεν θα μπορούσαν να μην επηρεάσουν σε κάποιον βαθμό τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας και τους άλλους, τα δικαιώματα και τα καθήκοντά μας. Αποστολή της Βιοηθικής είναι να διασφαλίσει ένα ελάχιστο όριο ανοχής ως προς την έκταση της αναπόφευκτης αυτής μεταβολής - με άλλα λόγια, να προτείνει και να καταστήσει διαθέσιμο ένα λειτουργικό δίχτυ ασφαλείας.
Για να τελεσφορήσει η διττή αυτή αποστολή της Βιοηθικής, απαιτείται η συνδρομή πολλών: του νομικού, του θεολόγου, του γιατρού, του κοινωνικού επιστήμονα, του ψυχολόγου και άλλων. Ωστόσο, η Βιοηθική στην ουσία της ήταν εξ αρχής και παραμένει πάντοτε κυρίως και πρωτίστως ηθική: κάθε φορά οφείλει - με τη βοήθεια ειδικών από άλλους χώρους - να προτείνει και να προκρίνει ένα πρέπει. Προφανώς, η ηθική μόνη της δε μπορεί να διαχειριστεί το ερώτημα που αφορά, φέρ' ειπείν, την κλωνοποίηση: χωρίς την ενημέρωση που αντλεί από τις άλλες επιστήμες θα ήταν τυφλή. Αλλά και χωρίς το κεντρικό, το πρωταρχικό ηθικό δίλημμα, δεν θα είχε κανένα νόημα η όποια συζήτηση. Και τα ηθικά διλήμματα δεν επιδέχονται άλλες απαντήσεις πέρα από εκείνες που καταλήγουν σε ένα «πρέπει» ή σε ένα «δεν πρέπει». Δεν θα πω άλλα, νομίζω αυτά αρκούν ως σκιαγράφηση.
Κάθε μέρα, η επιστήμη της Βιοηθικής, βρίσκει τρόπο να εισχωρεί στη ζωής όλων μας. Ο εορτασμός της είναι μια λαμπρή αφορμή για να συνειδητοποιούμε τη σπουδαιότητα που θα έχει από δω και πέρα στον σύγχρονο κόσμο.