Ο άνθρωπος που μπορεί να απαντά στην ερώτηση «Ποιος είμαι;», μπορεί να ζει μία ζωή γεμάτη νόημα.
Η ανθρώπινη ταυτότητα είναι μία σύνθεση στοιχείων που κάνουν τον κάθε άνθρωπο να νιώθει ξεχωριστό. Αυτά τα στοιχεία ενσωματώνονται στον άνθρωπο μέσα από τις εμπειρίες και τα βιώματά του, με κορύφωση στην περίοδο της εφηβείας όπου η ανάγκη για τη διαμόρφωση της ταυτότητας είναι επιτακτική. Η ταυτότητα αντικατοπτρίζει την εικόνα που έχει ο άνθρωπος για τον εαυτό του ως πρόσωπο και τη δυναμική της αυτοαξίας του. Αν και παλαιότερα η ταυτότητα εθεωρείτο ένα σταθερό χαρακτηριστικό, οι μεταμοντέρνες κοινωνικές συνθήκες, προκαλούν τον άνθρωπο να εντάσσει σε αυτές συνεχώς νέα στοιχεία, ώστε να είναι σε θέση να αναπλαισιώνει τη συνθήκη που βιώνει, δίνοντας το αντίστοιχο νόημα κάθε φορά.
Πότε καλλιεργείται η ταυτότητα στον άνθρωπο;
Η ταυτότητα κάθε ανθρώπου καλλιεργείται όχι μόνο από τη στιγμή που γεννιέται, αλλά και σύμφωνα με νέες θεωρητικές προσεγγίσεις επηρεάζεται ακόμη και πριν τη γέννησή του μέσα από το είδος της σχέσης και της προσωπικότητας των γονέων του. Ο άνθρωπος ως παιδί, έχει ήδη αποκτήσει κάποια ιδέα για τον εαυτό του, η οποία έχει αναπτυχθεί μέσα από τις βιολογικές αλλαγές αλλά και τις σχέσεις που έχει αναπτύξει με την οικογένεια και το στενό του περιβάλλον. Η διαμόρφωση της ταυτότητας, κορυφώνεται στην εφηβεία.
Οι βιολογικές, συναισθηματικές, γνωστικές και περιβαλλοντικές αλλαγές που συμβαίνουν σε αυτό το στάδιο είναι τόσο ραγδαίες που ουσιαστικά ωθούν ταχύτατα τον έφηβο να ενσωματώσει νέα δεδομένα στην υπάρχουσα ιδέα που έχει για τον εαυτό του. Η απεξάρτηση από την παιδική ηλικία και οι απαιτήσεις που έχουν οι γονείς, το σχολείο αλλά και το μέλλον που τον καλεί, είναι παράγοντες που επιτάσσουν τη διαμόρφωση της ταυτότητας και δεν μπορούν να αναβληθούν, διότι από αυτές εξαρτάται ουσιαστικά σε μεγάλο βαθμό η ζωή του. Μέσα σε ένα πλαίσιο πιέσεων και απαιτήσεων λοιπόν, ο έφηβος καλείται να διαμορφώσει την ταυτότητά του που θα τον οδηγήσει στην ενήλικη ζωή.
Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τον έφηβο στη διαμόρφωση της ταυτότητας του είναι οι εξής:
1. Τα βιώματα της παιδικής ηλικίας
Σύμφωνα με τη θεωρία του Erik Erikson, το παιδί καλείται να επιλύσει τέσσερις αναπτυξιακές κρίσεις πριν φτάσει στην εφηβεία: στη βρεφική ηλικία την κρίση «βασική εμπιστοσύνη ή δυσπιστία», στη νηπιακή ηλικία την κρίση «αυτονομία ή αμφιβολία», στη συνέχεια την κρίση «πρωτοβουλία ή ενοχή» και στη σχολική ηλικία την κρίση «φιλοπονία ή κατωτερότητα». Αν έχει καταφέρει να κερδίσει σε όλες αυτές τις αναπτυξιακές μάχες, τότε εισέρχεται στην αναπτυξιακή κρίση της εφηβείας για να διαπραγματευτεί τη διαμόρφωση της ταυτότητας του έχοντας ισχυρά εφόδια.
Σημαντικό ρόλο στις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας παίζει η ανατροφή που δέχεται το παιδί από τους γονείς ή τους φροντιστές του και το σχολείο, με τους δασκάλους και τους φίλους του. Οι σχέσεις του παιδιού σε αυτή την ηλικία, του καθρεφτίζουν το συναίσθημα της προσωπικής του αξίας και τον καλούν να δοκιμαστεί σε ποικίλους κοινωνικούς ρόλους, θετικούς ή αρνητικούς.
2. Το είδος της κοινωνίας
Κάθε άνθρωπος δρα σε ένα σύστημα με το οποίο αλληλεπιδρά και αλληλοεπηρεάζει, από την οικογένεια μέχρι το ευρύτερο κοινωνικό σύστημα. Ο έφηβος σταδιακά γίνεται πιο αυτόνομος και αρχίζει να έρχεται σε άμεση επαφή και με άλλους παράγοντες του κοινωνικού του συστήματος, πέρα από τους προστατευμένους που μέχρι τώρα του είχαν επιτρέψει οι γονείς του. Επομένως, δέχεται ποικίλα ερεθίσματα από πολλές πηγές, με ασαφείς βάσεις που ενδεχομένως τον προβληματίζουν και τον μπερδεύουν μπροστά στην τελική επιλογή του.
Οι έφηβοι επίσης επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τα πρότυπα του κοντινού ή και μακρινού τους περιβάλλοντος. Η τεχνολογία και τα κοινωνικά δίκτυα, επηρρεάζουν πολύ τους νέους σήμερα, καθώς τα πρότυπα εμφανίζονται με μεγάλη αμεσότητα, προσβασιμότητα και ταχύτητα στις οθόνες των εφήβων. Η πληροφορία διαχέεται και αλλάζει τόσο γρήγορα που οι νέοι όχι μόνο δεν προλαβαίνουν να την αφομοιώσουν αλλά ενδέχεται να μπερδεύονται ακόμη περισσότερο στην προσπάθειά τους να ακολουθήσουν τις νέες τάσεις. Οι συνομήλικοι του εφήβου, είναι επίσης μία σταθερή πηγή επιρροής της ταυτότητάς του, καθώς η ανάγκη αποδοχής του από τους φίλους του είναι πολύ μεγάλη σε αυτή την περίοδο.
Ποια είναι τα πλαίσια ταυτότητας που καταλήγει η διεργασία διαμόρφωσης της;
Σύμφωνα με τη θεωρία του James Marcia, υπάρχουν τέσσερις πιθανές καταστάσεις ταυτότητας στις οποίες καταλήγει ο έφηβος και με μία εκ αυτών εισέρχεται στην ενήλικη ζωή:
1. Η κατακτημένη ταυτότητα
H κατακτημένη ταυτότητα είναι η θετικότερη κατάσταση ταυτότητας. Προέρχεται μέσα από την τριβή του με διάφορα ερεθίσματα, από τον πειραματισμό με ποικίλους ρόλους και μέσα από τη γνωστική του επαφή με διάφορες ιδεολογίες και πεποιθήσεις. Η λέξη «κατακτημένη» υποδηλώνει την ταυτότητα που έχει καταλήξει ο ίδιος έφηβος ως αποτέλεσμα της δικής του επεξεργασίας, αποτελεί ενισχυτική διεργασία της αυτοεκτίμησής τους και καλείται να την υπερασπιστεί. Οι έφηβοι με κατακτημένη ταυτότητα, φανερώνουν στην ενήλικη ζωή τους χαμηλότερα επίπεδα άγχους, συνέπεια στην πραγματοποίηση των στόχων τους, υψηλή αυτοεκτίμηση και συνάπτουν ασφαλείς και λειτουργικές σχέσεις.
2. Η δοτή ή πρόωρα σχηματισμένη ταυτότητα
Σε αυτό το πλαίσιο ταυτότητας, ο έφηβος υποχρεώνεται να ακολουθήσει μία ταυτότητα, που χαρακτηρίζεται από σκοπούς και πεποιθήσεις που έχουν υποδειχθεί από άλλους. Ενδεχομένως αυτοί οι άνθρωποι να είχαν εξουσία στη ζωή του εφήβου και να μην του άφηναν περιθώριο εναλλακτικής επιλογής. Καθώς ο έφηβος δεν έρχεται σε επαφή με άλλα πολιτισμικά ή κοινωνικά ερεθίσματα, αναγνωρίζει στη δοτή ή πρόωρα σχηματισμένη ταυτότητα, την πραγματικότητά του. Οι άνθρωποι με αυτή την κατάσταση ταυτότητας χαρακτηρίζονται από εξαρτητικές σχέσεις, έλλειψη αυτονομίας, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αδυναμία πραγματοποίησης πνευματικών έργων, είναι συνήθως εκτελεστικοί χωρίς ανάληψη πρωτοβουλιών και παρουσιάζουν μία αυταρχική και στερεοτυπική συμπεριφορά.
3. Το παρατεταμένο μορατόριουμ
Το παρατεταμένο μορατόριουμ είναι ένα πλαίσιο ταυτότητας κατά το οποίο ο άνθρωπος αναζητά συνεχώς και αγωνιωδώς νέες δυνατότητες, νέες εναλλακτικές λύσεις και νέες διεξόδους στη ζωή του, χωρίς να μπορεί να καταλήξει σε ένα ξεκάθαρο αποτέλεσμα που να τον ικανοποιεί και να του προσδίδει σταθερότητα. Η συνεχής αναζήτηση, δημιουργεί αναστάτωση στον έφηβο, την οποία κουβαλά και στην ενήλικη ζωή και χαρακτηρίζεται από περιόδους έντονου άγχους. Ο ενήλικος με το πλαίσιο ταυτότητας παρατεταμένου μορατόριουμ, δυσκολεύεται να εμπιστευθεί τον εαυτό του να προχωρήσει σε ασφαλείς επιλογές, με πιθανό αποτέλεσμα ή να παραμένει στάσιμος σε μία κατάσταση (εργασία, εκπαίδευση κτλ), να αναβάλλει νέα ξεκινήματα και στόχους επιλέγοντας μία επίπλαστη ασφάλεια που ίσως πολλές φορές να ματαιώνει ή να αλλάζει διαρκώς ρόλους και επιλογές και τελικά να μην ολοκληρώνει ποτέ αυτό που έχει ξεκινήσει.
4. Η σύγχυση ρόλων
Η σύγχυση ρόλων αφορά στη διαρκή μεταπήδηση του ανθρώπου σε διάφορους ρόλους χωρίς να μπορεί να καταλήξει σε έναν κύριο και σταθερό. Χωρίς μία σαφή εννοιολογική αφετηρία, θα λέγαμε ότι κλίνει «όπου φυσάει ο άνεμος». Από τη σύγχυση ρόλων πηγάζει μία συνεχή αμφισβήτηση για τον εαυτό, ένα αίσθημα ανασφάλειας και άγχους που καλείται να καλυφεί από βραχυπρόθεσμες επιλογές που έχουν προσωρινό μόνο νόημα και μειωμένη αυτοεποποίθηση. Η προσέλκυση του σε νέους ρόλους μπορεί να γίνει πολύ εύκολα αν βρεθεί εκείνο το ερέθισμα που θα νοηματοδοτηθεί σαν ουσιαστικό, έχοντας όμως κριθεί πολύ επιφανειακά. Ο άνθρωπος με αυτό το πλαίσιο ταυτότητας, χαρακτηρίζεται από επιφανειακές και τυπικές σχέσεις, στις οποίες μεγαλύτερη αξία έχει ο εαυτός του παρά ο σύντροφος.
Είναι σταθερή η ταυτότητα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου;
Παλαιότερα, θα ισχυριζόμασταν ότι η ταυτότητα είναι μία και παραμένει σταθερή. Σήμερα, μπροστά στους εύθραυστους κοινωνικούς και προσωπικούς δεσμούς, στις συνεχείς κρίσεις και στα ποικίλα ερεθίσματα που δέχεται ο άνθρωπος, η ανθρώπινη ταυτότητα προκαλείται συνέχεια.
Μία σταθερή ταυτότητα, μπορεί να υποδηλώσει ακαμψία όταν το πλαίσιο επαναδιαμορφώνεται. Αντιθέτως, μία ταυτότητα με χαρακτηριστικά ασφαλούς προσαρμοστικότητας προσφέρει στον άνθρωπο την ευελιξία να κάνει τις σωστές επιλογές, τη σωστή στιγμή και να διατηρεί την αυτοεκτίμησή του. Έχοντας πάντα ως αφετηρία το στοιχείο του αυτοπροσδιορισμού (να μπορεί να ορίζει δηλαδή τον εαυτό του και να μην ορίζεται από τις καταστάσεις), είναι σε θέση να έχει ένα ασφαλές εφαλτήριο, γνωρίζοντας τις πρωταρχικές του δεξιότητες και τις αξιές του.
Κάθε στιγμή έχουμε την επιλογή να συνθέσουμε διάφορες ταυτίσεις, ρόλους, σχέσεις, ενδιαφέροντα και τάσεις στο παρόν και έτσι να προβάλουμε την εικόνα μας στο μέλλον. Έτσι, όχι μόνο δεν θα αφήνουμε τις καταστάσεις να μας επηρεάζουν παθητικά αλλά θα τις αξιοποιούμε για να βελτιώνουμε την ταυτότητά μας, ανταποκρινόμενοι στις σύγχρονες συνθήκες.
Επομένως, θα είμαστε σε θέση να απαντούμε στις τρεις βασικές ερωτήσεις που προασπίζουν την ταυτότητά μας: «Ποιος είμαι;» - «Από που έρχομαι;» και «Που πηγαίνω;».