Καταρχάς να συστηθώ: ονομάζομαι Κώστας Τσαμάκης και είμαι ειδικευόμενος ψυχίατρος (Senior Trainee in Psychiatry) στο Λονδίνο. Τους τελευταίους δυο μήνες βρίσκομαι σαν εθελοντής στην Γκάνα της Αφρικής, μέσω ενός project του Royal College of Psychiatrists και του Challenges Worldwide (μιας μη κερδοσκοπικής οργάνωσης) του Ηνωμένου Βασιλείου, με σκοπό την υποστήριξη των δομών ψυχικής υγείας εδώ. Όταν παρουσιάστηκε η ευκαιρία για το project αυτό δεν τον σκέφτηκα και πολύ, ήξερα μέσα μου από καιρό ότι ήθελα να κάνω κάτι τέτοιο.
Γιατί να φύγω (έστω και λίγο) από το κοσμοπολίτικο Λονδίνο και να βρεθώ σε μια γωνίτσα της κακοτράχαλης δυτικής Αφρικής; Καταρχάς για να εκπληρώσω ένα κομμάτι αυτού που θεωρώ χρέος μου: να δώσω κάτι πίσω στον κόσμο, εγώ που ήμουνα τυχερός που γεννήθηκα σε μια χώρα ελεύθερη, δημοκρατική, χωρίς πολέμους και κατατρεγμό. Να βοηθήσω ανθρώπους που δεν είχαν την δυνατότητα να κυνηγήσουν ευκαιρίες, όπως είχα εγώ. Και για κάτι ίσως πιο προσωπικό: να συνεχίσω να εξερευνώ την απίστευτη ομορφιά και διαφορετικότητα του πλανήτη μας, να γνωρίσω άλλους πολιτισμούς και διαφορετικές κουλτούρες να δουν τα μάτια μου, να έρθω πιο κοντά, να καταλάβω.
Στην Γκάνα, ο χώρος της Ψυχικής Υγείας αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες. Οι κυβερνήσεις δεν θεωρούν την ψυχική υγεία προτεραιότητα και τα χρήματα που δίνονται είναι ελάχιστα. Τα κενά είναι μεγάλα- υπάρχουν μόνο 16 ειδικευμένοι ψυχίατροι (σε πληθυσμό 28εκ. κατοίκων) διασκορπισμένοι στα 3 ψυχιατρικά νοσοκομεία της χώρας- και καθημερινά έχουν να αντιμετωπίσουν πάμπολλες προκλήσεις, που σε μας, στο δυτικό κόσμο, είναι είτε αντιμετωπίσιμες, είτε άγνωστες.
Στην είσοδο του Pantang Psychiatric hospital, όπου δουλεύω
Η πλειοψηφία του πληθυσμού εδώ έχει άγνοια για την ψυχική νόσο και τις επιπτώσεις της. Η επικρατούσα αντίληψη είναι ότι για τα όποια συμπτώματα π.χ. της κατάθλιψης ή του άγχους ευθύνονται πνευματικά (spiritual) φαινόμενα, συνήθως κακή ενέργεια, μάγια, κακά πνεύματα που προέρχονται από κακεντρεχείς ανθρώπους. Το θρησκευτικό στοιχείο είναι ιδιαίτερα έντονο, με αποτέλεσμα σχεδόν όλοι να πηγαίνουν πρώτα στους ιερείς και στα prayer camps (όπου υποβάλλονται σε αναγκαστική νηστεία, προσευχή, «θεραπεία», μερικές φορές με βίαιες μεθόδους), αντί στον ψυχίατρο. Όταν όλα αυτά αποτύχουν, και όταν συνήθως η οικογένεια έχει ήδη εξοντωθεί οικονομικά, τότε μπορεί να καταλήξουν στα εξωτερικά ιατρεία του ψυχιατρικού νοσοκομείου.
Οι συνάδελφοι και το προσωπικό του νοσοκομείου με έχουν αγκαλιάσει και φαίνονται ότι εκτιμούν πολύ την συνεισφορά μου (με φωνάζουν "Dr Kostas")!
Και πάλι όμως, η δημιουργία θεραπευτικής σχέσης (engagement) με τους ασθενείς είναι δύσκολη, καθότι το στίγμα απέναντι στην ψυχική νόσο είναι μεγάλο. Αυτός που πάσχει λόγου χάρη από κατάθλιψη θεωρείται «αδύναμος», και συχνά ο περίγυρός του πιστεύει ότι αρκεί μόνο να σκεφτεί πιο «θετικά», ή να προσευχηθεί περισσότερο για να συνέλθει. Μια άλλη πρόκληση είναι ότι ενώ θεωρητικά το σύστημα υγείας είναι δωρεάν, στην πράξη οι ασθενείς πρέπει να πληρώσουν όλα τα έξοδα και τα φάρμακά τους. Επομένως, πολλές φορές η αγωγή επιλέγεται όχι με βάση την καταλληλότητα, αλλά με το τι μπορεί να ανταπεξέλθει οικονομικά ο ασθενής.
Στα εξωτερικά ιατρεία (με μια νοσοκόμα και έναν CPO)
Ποιος είναι λοιπόν ο δικός μου ρόλος; Κυρίως έγκειται στην εκπαίδευση (θεωρητική μέσω διαλέξεων, και κλινική πάνω στην καθημερινή κλινική πράξη) του προσωπικού, και κυρίως των ψυχιατρικών νοσοκόμων (Clinical Psychiatric Officers), που εδώ, λόγω της έλλειψης ψυχιάτρων, βλέπουν και κουράρουν ασθενείς μόνοι τους. Μέσω του προγράμματος μας στοχεύουμε στο να επιφέρουμε αλλαγές που θα διαρκέσουν στο χρόνο (sustainable change) και γι' αυτό δίνουμε βάρος στην εκπαίδευση, που έχει μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα. Έτσι, ο χρόνος μου τη διάρκεια της ημέρας περνά δίνοντας διαλέξεις, συμμετέχοντας στα εξωτερικά ιατρεία και τις κλινικές, δουλεύοντας πάνω σε ένα ερευνητικό project, αλλά και στο σχεδιασμό/ στήσιμο ψυχιατρικών δομών που δειλά δειλά κάνουν τα πρώτα τους βήματα εδώ.
Δίνοντας μια από τις πολλές διαλέξεις
Γιορτάζοντας τα γενέθλια ενός μέλους του προσωπικού
Οι συνάδελφοι και το προσωπικό του νοσοκομείου με έχουν αγκαλιάσει και φαίνονται ότι εκτιμούν πολύ την συνεισφορά μου (με φωνάζουν "Dr Kostas")!
Κάνοντας audit (κάτι σαν ερευνητική εργασία) στον καθαρό αέρα
Παρότι το όλο περιβάλλον εδώ είναι πολύ διαφορετικό από του Λονδίνου, προσαρμόστηκα σχετικά εύκολα. Με βοήθησε φυσικά το γεγονός ότι η επίσημη γλώσσα είναι τα αγγλικά (όντας πρώην αγγλική αποικία), αλλά κυρίως το ότι οι Γκανέζοι είναι πολύ φιλικός και φιλόξενος λαός. Η Γκάνα είναι μια χώρα, ζεστή, με την μεταφορική και κυριολεκτική έννοια του όρου! Έχω καταφέρει να εντρυφήσω αρκετά στον τρόπο ζωής και την κουλτούρα τους- με βοηθά και το γεγονός ότι μένω με μια αξιαγάπητη, γκανέζικη οικογένεια.
Τι έχω μάθει από την όλη εμπειρία μου ως εθελοντής σε μια χώρα της Αφρικής ως τώρα; Ότι η χαρά της προσφοράς δεν είναι το μόνο καλό του εθελοντισμού. Ζώντας σε ένα περιβάλλον με περιορισμένα μέσα σιγά σιγά αρχίζω να εκτιμώ περισσότερο και να μην παίρνω ως δεδομένα ανέσεις και αγαθά, που έχουμε εν αφθονία στις δυτικές κοινωνίες. Επιπλέον, η ώσμωση με ένα διαφορετικό τρόπο ζωής, μια διαφορετική κουλτούρα, με βοηθά να μαθαίνω, να αποδέχομαι και εν τέλει να αγκαλιάζω τη διαφορετικότητα. Ο πόνος, η δυστυχία, αλλά και η χαρά και το χαμόγελο και η ελπίδα δεν γνωρίζουν σύνορα. Δεν εξαρτώνται από το χρώμα δέρματος ή τη γλώσσα. Είμαστε όλοι κάτω από έναν (τον ίδιο) ήλιο.