Όσοι αναγνώστες έχουν διαβάσει τα προηγούμενα άρθρα μου στη Huffington Post Greece γνωρίζουν ή έχουν συνειδητοποιήσει πως θεωρώ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ένα φαινόμενο ιστορικής σημασίας που έχει επηρεάσει βαθύτατα όλες τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές. Έως τώρα είχα επιχειρήσει να αναλύσω το συγκεκριμένο φαινόμενο μέσα από το πρίσμα της φωτογραφίας, της τέχνης της συζήτησης, της κοινωνικής ευθύνης των χρηστών και της ταυτότητας που αναπτύσσουμε στα ψηφιακά δίκτυα.
Ένα άλλο σημαντικό πεδίο που θεωρώ πως χρήζει ανάλυσης είναι η σχέση που αναπτύσσει ο χρήστης με την τέχνη στο περιβάλλον των social media. Πώς αντιλαμβανόμαστε την Τέχνη που ξεπηδάει στο newsfeed του Facebook και τους πίνακες που μπορούμε να δούμε με ένα κλικ στο Google Art; Γιατί βγάζουμε φωτογραφίες διάσημους πίνακες και αγάλματα και πώς έχει αναπροσαρμόσει τον χαρακτήρα της η ίδια η Τέχνη στην εποχή μας;
Η Τέχνη στην Εποχή της Ψηφιακής Αναπαραγωγής
Προφανώς, η κοινωνική ανάλυση του δίπολου «Τέχνη-Τεχνολογία» δεν είναι κάτι το καινούριο. Η καθιέρωση της φωτογραφικής μηχανής στην καθημερινότητα μας στα μέσα του 20ου αιώνα ήταν κάτι το επαναστατικό για τον κόσμο της Τέχνης καθώς πια ο καθένας μπορούσε να φωτογραφήσει οποιοδήποτε έργο τέχνης για οποιαδήποτε χρήση εκείνος επιθυμούσε. Αυτό ήταν ένα γεγονός που θα άλλαζε για πάντα και το πως αντιλαμβανόμαστε την Τέχνη αλλά και πως οι καλλιτέχνες εξωτερίκευαν τις ιδέες τους. Έχουν γραφτεί δεκάδες βιβλία για το συγκεκριμένο φαινόμενο με «Το Έργο Τέχνης στην Εποχή Μηχανικής Αναπαραγωγής» του Walter Benjamin το 1936 να θεωρείται ακόμα και σήμερα ως ένα από τα πιο σημαντικά δοκίμια τέχνης.
Στις επόμενες παραγράφους θα επιχειρήσω να αναλύσω συνοπτικά πώς εφαρμόζονται και επεκτείνονται στην εποχή των social media τα βασικά ευρήματα και συμπεράσματα των μεγάλων θεωρητικών της κριτικής της τέχνης όπως ο Walter Benjamin και ο John Berger.
Η Αποσύνδεση με τον Καλλιτέχνη
Ο Benjamin είχε εισαγάγει στα βιβλία του τον μεταφυσικό όρο «αύρα» για τα έργα τέχνης προσπαθώντας να προσδιορίσει όλα αυτά τα στοιχεία που μας κάνουν να νιώθουμε κοντά στον καλλιτέχνη. Στοιχεία όπως η γνώση των δεκαετιών που έχουν «περάσει» πάνω από κάθε έργο, ο ρόλος που ενδέχεται να έχει παίξει ένα έργο στην ιστορία μιας χώρας ή ενός πολέμου, οι προηγούμενοι χώροι τέχνης στους οποίους έχει εκτεθεί και ο τρόπος που επικοινωνεί με τα άλλα έργα τέχνης στον ίδιο χώρο είναι μερικά από τα στοιχεία της αύρας του Benjamin. Στην εποχή του upload, like και retweet η αύρα προφανώς και χάνεται αλλά προστίθεται ένα άλλο στοιχείο που δεν προϋπήρχε. Το γεγονός πως κάποιος χρήστης φωτογραφίζει, σχολιάζει και επεμβαίνει αισθητικά σε ένα έργο τέχνης σημαίνει πως εμείς σαν θεατές μπορεί να αισθανόμαστε ακόμα πιο μακριά από τoν αυθεντικό καλλιτέχνη αλλά παράλληλα ερμηνεύουμε το έργο με βάση νέα στοιχεία όπως η ταυτότητα του χρήστη, η αναγνώριση που έχει εκλάβει ή όχι το post του, το φωτογραφικό φίλτρο που έχει διαλέξει και τον σχολιασμό του. Η δυνατότητα που μας δίνουν τα social media να γινόμαστε «γρήγοροι καλλιτέχνες» έχοντας σαν καμβά τα ήδη υπάρχοντα έργα τέχνης αναγνωρισμένων καλλιτεχνών εξισώνει απόλυτα την έννοια του δημιουργού και του κριτικού. Όταν κάποιος ανεβάζει την φωτογραφία ενός αγάλματος σε συνδυασμό με ένα φίλτρο επιλογής του, το πρόσωπο του (selfie) και ένα οποιοδήποτε σχόλιο τότε αποκτούμε μια τελείως διαφορετική σχέση με το έργο. Παρατηρούμε την αναπαραγωγή ενός αυθεντικού έργου σε ένα ψηφιακό περιβάλλον επιλεγμένο από αλγόριθμους σε συνδυασμό με την αισθητική και κριτική παρέμβαση κάποιου που μπορεί να μην είναι καν διαδικτυακός φίλος μας.
Εκείνη τη στιγμή είμαστε δυνητικά θεατές 2 διαφορετικών θεαμάτων, καλλιτέχνες αν επιλέξουμε να πειράξουμε εμείς οι ίδιοι την εικόνα και τέλος κριτικοί τόσο της τέχνης όσο και του διαδικτυακού φίλου μας.
Η Κατάργηση Χώρου και Χρόνου
Άλλη σημαντική επιρροή της φωτογραφίας και της ψηφιακής αναπαραγωγής στην Τέχνη ήταν πως από τη στιγμή που ένα έργο τέχνης φωτογραφίζεται, αυτόματα καταργείται η υπόσταση που έχει μέσα στον χώρο στον οποίο εκτίθεται. Ένας από τους βασικούς πυλώνες της Τέχνης είναι πως τα έργα τέχνης αποκτούν και προσδίδουν ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα στα κτίρια στα οποία εκτίθενται και στα δωμάτια μέσα στα οποία συνυπάρχουν με άλλα έργα τέχνης. Από τη στιγμή που κάποιος φωτογραφίσει ένα έργο τέχνης, το συγκεκριμένο έργο τέχνης αιωρείται σε ένα πεδίο που ελέγχει απόλυτα ο φωτογράφος, στην ευχέρεια του οποίου είναι το πώς θα χρησιμοποιήσει τη φωτογραφία. Τα τελευταία χρόνια, με την ανάπτυξη των social media τα «αιωρούμενα» έργα τέχνης αποκτούν πάλι χώρο και χρόνο αλλά πολύ διαφορετικό από τον προηγούμενο. Ο Χρόνος νοείται ως η στιγμή που καταναλώνεται η συγκεκριμένη φωτογραφία από τους άλλους χρήστες ενώ ο Χώρος προσδιορίζεται από τους αλγόριθμους των κοινωνικών δικτύων που λειτουργούν σαν σύγχρονοι curators και επιλέγουν με ποια σειρά και δίπλα σε ποια άλλα posts θα εμφανισθούν οι συγκεκριμένες φωτογραφίες. Εστιάζοντας στον Χρόνο, είναι χαώδης η διαφορά στη διάρκεια που περνάμε κοιτάζοντας ένα έργο Τέχνης σε ένα μουσείο και σε ένα ψηφιακό κοινωνικό δίκτυο. Ο χρόνος στα newsfeeds προσδιορίζεται από ένα συνεχές scroll down, καθώς το υλικό για κατανάλωση δεν τελειώνει ποτέ, έχοντας σαν αποτέλεσμα ο χρόνος που αντιστοιχεί σε μια εικόνα - ό,τι και αν απεικονίζει εκείνη - να είναι μηδαμινός και παράλληλα να εκλείπει η απόλυτη προσοχή του εκάστοτε χρήστη. Οπότε οδηγούμαστε σε μια κατάσταση που η απεικόνιση της Τέχνης παλεύει για μερικά δευτερόλεπτα της προσοχής μας όχι κόντρα σε άλλες πληροφορίες αλλά κόντρα στον υπερβολικά γρήγορο ρυθμό της πληροφορίας στα social media.
Η Νοσταλγία
Πριν τον ερχομό της φωτογραφικής μηχανής, η Τέχνη και η σχέση της με το κοινό βασιζόταν στα νοήματα που ήθελε να περάσει το οποιοδήποτε έργο στον θεατή μέσω της τεχνικής, των χρωμάτων και του αντικειμένου που είχε επιλέξει ο καλλιτέχνης. Ο θεατής βρισκόταν απέναντι στο έργο τέχνης το οποίο έβλεπε για πρώτη φορά, μπορούσε να παρατηρήσει λεπτομέρειες όπως το κάδρο ενός πίνακα, την απαλότητα κάποιων χρωμάτων κτλ.. Από την στιγμή που περάσαμε στη μηχανική αναπαραγωγή της Τέχνης -και ο καθένας μας μπορούσε να δει οποιοδήποτε έργο Τέχνης επιθυμούσε με ένα «κλικ»- η Τέχνη έπρεπε να βρει έναν άλλο μανδύα για να αντέξει στον χρόνο. Αυτός ήταν ο μανδύας της νοσταλγίας για την «αυθεντικότητα». Πλέον, όταν έχουμε την τύχη να δούμε ένα διάσημο έργο Τέχνης από κοντά, η πρώτη μας σκέψη είναι πως αυτό είναι το «αυθεντικό» επειδή η πρώτη μας συνάντηση μαζί του ήταν μέσω κάποιας οθόνης ή ενός βιβλίου. Υπάρχει ένας υποσυνείδητος θαυμασμός για το «αυθεντικό», επειδή γνωρίζουμε ότι για να το βλέπουμε μπροστά μας αληθινό και απτό, σημαίνει πως πέρασε αιώνες περιπέτειας και ταξιδιού για να βρίσκεται τώρα εδώ, ΑΡΑ είναι όμορφο.
Όπως είχα σημειώσει και σε προηγούμενο άρθρο μου, η τέχνη της νοσταλγίας είναι ακρογωνιαίος λίθος της επιτυχίας των social media. Επειδή το «τώρα» αποτυπώνεται και αποθηκεύεται με ασύλληπτα γρήγορους ρυθμούς, τα social media μας ωθούν στο να δημιουργούμε μια ψευδαίσθηση νοσταλγίας και παρελθόντος είτε μέσω «παλιακών» φίλτρων στο Instagram είτε μέσω υπενθύμισης σημαντικών στιγμών μας με την ανάρτηση παλιών φωτογραφιών (#throwbackthursday). Αυτό λοιπόν το τεχνητό συναίσθημα νοσταλγίας «κουμπώνει» ιδανικά με τον χώρο της Τέχνης και ειδικά των κλασσικών έργων που έτσι κι αλλιώς κουβαλάνε πάνω τους μια ιερότητα. Πλέον, κρίνουμε έργα τέχνης με βάση όχι τα μηνύματα τους, την ιστορία του καλλιτέχνη ή την τεχνοτροπία με την οποία φιλοτεχνήθηκαν αλλά κυρίως με βάση την αντίθεση που παρουσιάζουν με το Tώρα.
Τα Social Media ως Υλικό της Τέχνης
Άφησα για το τέλος ένα φαινόμενο που προσωπικά έχω συναντήσει σε αρκετές εκθέσεις τέχνης τις οποίες επισκέφθηκα ή παρακολούθησα μέσω φωτογραφιών τον τελευταίο χρόνο. Αναφέρομαι στα έργα τέχνης τα οποία συλλαμβάνονται ιδεολογικά είτε με σκοπό να φωτογραφηθούν και να μοιρασθούν όσο το δυνατόν περισσότερο στα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είτε να καυτηριάσουν αυτή την ανθρώπινη ανάγκη για φωτογράφηση των πάντων. Θεωρώ πως αυτό το παιχνίδι μεταξύ Δημιουργού και Θεατή είναι κάτι που συναντάμε πρώτη φορά σε τέτοιο βαθμό. Υπήρχαν πάντα καλλιτέχνες των οποίων τα έργα προκαλούσαν περισσότερο ή που αποτυπώνονταν μοναδικά μέσω μιας φωτογραφίας, αλλά πλέον μιλάμε για ολόκληρες εκθέσεις οι οποίες βασίζουν την επιτυχία τους στο πόσες φορές θα τουιτάρουν οι θεατές προσθέτοντας ένα συγκεκριμένο hashtag και πόσα check-ins θα γίνουν. Δεν το γράφω με καθόλου αρνητική διάθεση. Το παραθέτω σαν κάτι που θεωρώ πως έχει ιδιαίτερη φιλοσοφική σημασία. Η Τέχνη πάντα αποτύπωνε τις αλλαγές που λάμβαναν χώρα σε κοινωνικό και ανθρωπολογικό επίπεδο και θεωρώ πως αυτή την περίοδο ζούμε τη γέννηση ενός νέου κινήματος. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα που συνάντησα πρόσφατα είναι η μοντέρνα σφίγγα της Kara Walker και ένας συνδυασμός διάφορων έργων που είδα στο Arco Madrid.
Αντί Επιλόγου
Προφανώς και υπάρχουν δεκάδες άλλα πεδία μεταξύ Τέχνης και Social Media που δέχονται σχολιασμού, όπως για παράδειγμα θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας, ελεύθερης πρόσβασης των πάντων σε κάθε έργο Τέχνης αλλά και επιχειρηματικής βιωσιμότητας χώρων τέχνης όπως τα Μουσεία. Ένα άρθρο σε ψηφιακή εφημερίδα δεν επιτρέπει τόσο μακροσκελείς αναλύσεις. Οι ελάχιστοι που άντεξαν να διαβάσουν ως εδώ το καταλαβαίνουν.
Σχετικά links: