-Τι ήταν η Γιουγκοσλαβία;
Μια φορά και έναν καιρό κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα υπήρξε μια χώρα, η οποία ιδρύθηκε από την επιθυμία των νοτιοσλαβικών λαών να σχηματίσουν μια ένωση, η οποία άλλαξε όνομα, σύνορα, πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά συστήματα αρκετές φορές, ενώ η σύνθεση της βασίστηκε σε μια ιδιαίτερη ποικιλία από εθνικούς πληθυσμούς, θρησκείες, κουλτούρες και παραδόσεις, οι οποίες συνυπήρχαν σε μια -σχετικά μικρή- γεωγραφική περιοχή. Στα χρόνια αυτά άλλοτε είχε επαινεθεί, άλλοτε είχε αμφισβητηθεί, ώσπου τελικά εξαφανίστηκε από τον γεωγραφικό και πολιτικό χάρτη λίγο πριν το τέλος του 20ου αιώνα. Η πολύπλοκη κληρονομιά της εξακολουθεί, όμως, να ασκεί ισχυρή επιρροή στη ζωή των Βαλκανίων ακόμη και σήμερα.
-Πότε σχηματίστηκε;
Η Γιουγκοσλαβία σχηματίστηκε έπειτα από τις ζυμώσεις που έλαβαν χώρα κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη την περίοδο διαμορφώθηκαν συγκροτημένα προγράμματα πολιτικής ενοποίησης των Νότιων Σλαβικών λαών, τα οποία παρείχαν την βάση για την ίδρυση ενός νοτιοσλαβικού κράτους για πρώτη φορά στην ιστορία. Μετά το τέλος του πολέμου το 1918 οι μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν να δώσουν το φως για να σχηματιστεί το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, καθώς η δυναστεία των Αψβούργων της Αυστροουγγαρίας αλλά και η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρευσαν, μαζί και ο έλεγχος των εδαφών τους στην περιοχή των Βαλκανίων. Το νέο Βασίλειο αναγνωρίστηκε επίσημα το 1922.
-Εντάξει, αλλά πώς προέκυψε η ιδέα της ενοποίησης των νοτιοσλαβικών λαών σε ένα νοτιοσλαβικό κράτος;
Η ιδέα της θεμελίωσης και ανάπτυξης ενός νοτιοσλαβικού πολιτιστικού και πολιτικού δεσμού αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της εθνικής αφύπνισης που ζυμώθηκε μέσα από το κίνημα του ρομαντισμού, το οποίο κυριαρχούσε τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη. Ο ρομαντισμός προώθησε ιδεολογικά και κινηματικά τους αγώνες των λαών για την εθνική χειραφέτηση τους και εξέφρασε όλες τις βαθύτερες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που συνέβαιναν προς μια μεταβατική περίοδο ανάμεσα στο χθες και την ιδέα του εθνικού αστικού κράτους. Ο Γιουγκοσλαβισμός λοιπόν ήταν το ιδεολογικό άρμα ενός παν-σλαβικού κινήματος, το οποίο διακήρυττε ότι τα Βαλκάνια ανήκουν στους βαλκανικούς λαούς. Η ιδέα αναδύθηκε δειλά τον 17ο αιώνα κερδίζοντας momentum την δεκαετία του 1830, ενώ άρχισε να γίνεται γνωστή μέσα από το ιλλυρικό κίνημα. Ο Ιλλυρισμός ήταν μια σλαβική πολιτική και πολιτιστική εκστρατεία που έλαβε χώρα στην Κροατία, την Σλοβενία και την Δαλματία, οι οποίες ήταν τμήμα της Αυστροουγγαρίας υπό την εξουσία του Οίκου των Αψβούργων. Οι φορείς του Ιλλυρισμού είχαν προγραμματικό στόχο την δημιουργία μιας κροατικής εθνικής οντότητας μέσα από την διαδικασία γλωσσικής και εθνικής ενότητας. Το κίνημα αυτό έθεσε και τις βάσεις για την γλωσσική και πολιτιστική ενοποίηση των Σλάβων της Σλοβακίας.
-Δηλαδή η προέλευση της ιδέας του Γιουγκοσλαβισμού ήταν κροατική;
Όχι. Υπήρξαν δυο διαφορετικές εκδοχές του Γιουγκοσλαβισμού, ο σέρβικος και ο κροατικός και οι οποίοι ήταν ουσιαστικά αντίθετοι μεταξύ τους. Η κροατική αντίληψη υπονοούσε ότι ο Γιουγκοσλαβισμός ταυτιζόταν αποκλειστικά με την περιοχή που βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Οίκου των Αψβούργων και επομένως μια γιουγκοσλαβική ομοσπονδιακή οντότητα θα είχε κροατική πλειοψηφία και θα ήταν ίση απέναντι στην Αυστρία και την Ουγγαρία. Από την άλλη πλευρά, η σέρβικη ιδέα του Γιουγκοσλαβισμού εννοούσε ένα ανεξάρτητο και ενοποιημένο νοτιοσλαβικό κράτος με πλειοψηφία των Σέρβων, το οποίο θα διοικούνταν από την σερβική Δυναστεία. Στην πράξη ο Γιουγκοσλαβισμός δεν ήταν παρά μια απεγνωσμένη κραυγή των καταπιεσμένων νοτιοσλαβικών λαών από τις μεγάλες αυτοκρατορίες των Αψβούργων και των Οθωμανών: Η Κροατία και η Σλοβενία βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της Ουγγαρίας, η Δαλματία εξουσιαζόταν από την Αυστρία, η Βοσνία και η Ερζεγοβίνη βρισκόταν επίσης υπό την επιρροή της δυναστείας του Αμψβούργου, το βασίλειο της Σερβίας -αν και τυπικά ανεξάρτητο από το 1898- εξαρτιόνταν στην πράξη από την Αυστροουγγαρία. Το βασίλειο του Μαυροβουνίου λειτουργούσε ως ένα εύθραυστο κράτος, του οποίου τις αμυντικές δαπάνες κάλυπτε η Ρωσία, ως πολιτικός προστάτης του. Καθώς ήταν όλοι πολιτικά ανίσχυροι προσανατολίστηκαν προς την συνεργασία. Η εκστρατεία αυτή είχε στόχο την συνειδητοποίηση της αμοιβαίας προσέγγισης, προωθώντας την πολιτιστική συγγένεια (ακόμη και την πολιτιστική ομοιότητα) των νοτιοσλαβικών εθνικών ομάδων.
-Eπομένως με την ίδρυση του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων ο Γιουγκοσλαβισμός εφαρμόζεται σε επίπεδο έθνους-κράτους;
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το εγχείρημα του Γιουγκοσλαβισμού ήταν προϊόν των σέρβικων, κροατικών και σλοβενικών επιστημονικών, ακαδημαϊκών και καλλιτεχνικών ελίτ. Μολονότι η δημιουργία του νέου βασιλείου ήταν υλοποίηση μιας οραματικής εκστρατείας, η εμπέδωση του Γιουγκοσλαβισμού σε επίπεδο κοινής εθνικής ιδέας δεν είχε αρχίσει. Στην αρχή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου το βασίλειο της Σερβίας προώθησε την δημιουργία ενός νοτιοσλαβικού Γιουγκοσλαβικού κράτους υπό το σκήπτρο της σερβικής δυναστείας των Καραγεώργεβιτς. Το 1917 κροατικές, σερβικές και σλοβενικές αντιπροσωπείες στην Αυστροουγγαρία πρότειναν την δημιουργία της Γιουγκοσλαβίας, η οποία όμως θα εξαιρούσε την Σερβία και το Μαυροβούνιο πάνω στη βάση του ιστορικού δικαιώματος των Κροατών για αυτοδιάθεση και ίδρυση ανεξάρτητου κράτους. Ωστόσο ο κροατοσερβικός συνασπισμός αναδείχθηκε στην ισχυρότερη πολιτική δύναμη στον δημόσιο βίο της Κροατίας, ενώ ο ηγέτης της αριστερής πλατφόρμας του ανεξάρτητου ριζοσπαστικού κόμματος της Σερβίας, απέτρεψε τους συμπατριώτες του από τον σερβικό εθνικισμό, παροτρύνοντας τους διανοούμενους να υποστηρίξουν την ιδέα του Γιουγκοσλαβισμού.
-Πώς επηρέασε ο Γιουγκοσλαβισμός την γλώσσα;
Ο Γιουγκοσλαβισμός στηρίχθηκε στην ενοποίηση της γλώσσας μέσα από την ανάπτυξη της σερβοκροατικής. Η επιλογή αυτή ήταν προφανώς πολιτική, αφού οι Κροάτες μιλούσαν τρεις διαφορετικές διαλέκτους. Μια από αυτές -η stokavian- αποτελούσε επίσης και την επικρατέστερη διάλεκτο των Σέρβων. Η αποδοχή από την πλευρά των Κροατών της γλωσσικής μεταρρύθμισης με την υιοθέτηση της διαλέκτου stokavian (και μάλιστα ακόμη και από τους εκφραστές του Ιλλυρισμού) είχε σκοπό να προωθήσει την ενότητα των νοτιοσλαβικών λαών, περιορίζοντας τον κροατικό εθνικισμό αλλά προσφέροντας σε Σέρβους και Κροάτες ένα γλωσσικό τεκμήριο για γιουγκοσλαβικό επεκτατισμό. Η διάλεκτος stokavian (γραφόταν με λατινικούς χαρακτήρες από τους Κροάτες και με κυριλλικούς χαρακτήρες από τους Σέρβους) καθιερώθηκε από τον Σέρβο μεταρρυθμιστή Βουκ Στεφάνοβιτς Κάρατζιτς το 1850 και έδωσε ώθηση στον Γιουγκοσλαβισμό μέσα από την ίδρυση της Γιουγκοσλαβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών το 1866 στο Ζάγκρεμπ. Σύμφωνα με τον Σέρβο γεωγράφο και εθνολόγο Jovan Cvijic ο «ο προσανατολισμός του σερβικού κράτος προς τη Δύση και τον Νότο δεν ήταν φιλοδοξία μιας δυναστείας ή μιας στρατιωτικής τάξης, αλλά μια ασυνείδητα, ισχυρή ιδέα και βούληση ενός ολόκληρου έθνους».
-Ποια ήταν η λογική των διοικητικών διαιρέσεων της Γιουγκοσλαβίας;
Την εποχή μεταξύ 1922-1929 που το κράτος ονομαζόταν «Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων» η χώρα είχε κεντρικό σύστημα διακυβέρνησης αλλά ήταν διαιρεμένη σε 33 επιμέρους διαμερίσματα (oblasti). Όταν το κράτος μετονομάστηκε σε «Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας» τα διαμερίσματα αντικαταστάθηκαν από εννιά επαρχίες (Μπανοβίνες του Βασίλειου της Γιουγκοσλαβίας). Οι επαρχίες αυτές καθορίστηκαν δίχως καμία εθνική ή ιστορική λογική και πήραν το όνομα τους με βάση τη γεωγραφία, και κυρίως από ποταμούς (Dravska, Savska, Vrbaska, Moravska, Vardaska). Η πρωτεύουσα της Μπανόβινας του Βαρδάρη ήταν τα Σκόπια.
Η κατάσταση άλλαξε το 1939 μετά την συμφωνία Cvetković–Maček, η οποία προέβλεπε την ίδρυση της Μπανοβίνας της Κροατίας ως αποτέλεσμα της εφαρμογής της εθνικής αρχής, δηλαδή της πρόβλεψης ώστε η επαρχία να περιλαμβάνει όσο περισσότερους Κροάτες, δημιουργώντας ένα κροάτικο υπό-κράτος μέσα στην Γιουγκοσλαβία, ενώ στην υπόλοιπη χώρα εκκρεμούσε η διοικητική αναδιοργάνωση με αντίστοιχο κριτήριο.
“Όταν το κράτος μετονομάστηκε σε «Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας» τα διαμερίσματα αντικαταστάθηκαν από εννιά επαρχίες (Μπανοβίνες του Βασίλειου της Γιουγκοσλαβίας). Οι επαρχίες αυτές καθορίστηκαν δίχως καμία εθνική ή ιστορική λογική και πήραν το όνομα τους με βάση τη γεωγραφία, και κυρίως από ποταμούς (Dravska, Savska, Vrbaska, Moravska, Vardaska). Η πρωτεύουσα της Μπανόβινας του Βαρδάρη ήταν τα Σκόπια.”
Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου το Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας αποσυναρμολογήθηκε και μια σειρά από προσωρινές κρατικές οντότητες σχηματίστηκαν υπό την εξουσία των κατοχικών δυνάμεων. Ο πόλεμος ενάντια στις κατοχικές δυνάμεις είχε τα χαρακτηριστικά ενός εξαιρετικά σκληρού πολέμου μεταξύ εθνοτήτων και ιδεολογιών με απολογισμό πάνω από ένα εκατομμύριο νεκρούς
Μετά την ίδρυση της Ομοσπονδιακής Λαϊκής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, το νέο κράτος διαιρέθηκε σε πέντε γεωγραφικές ομόσπονδες σοσιαλιστικές δημοκρατίες (Βοσνίας Ερζεγοβίνης, Κροατίας, Μακεδονίας, Μαυροβουνίου και Σερβίας) και η μοναρχία καταργήθηκε.
-Ένα λεπτό, δηλαδή η χώρα άλλαξε πολλές φορές επίσημη ονομασία;
Πράγματι η χώρα άλλαξε πέντε φορές επίσημη ονομασία από την ίδρυση της το 1918 μέχρι τη διάλυση της το 1992.
Πρώτα ονομάστηκε Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων (1918-1929), έπειτα ονομάστηκε Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας (1929-1943), κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ονομάστηκε Λαοκρατική Ομοσπονδιακή Γιουγκοσλαβία (1943-1945) και μετά την λήξη του μετονομάστηκε σε Ομοσπονδιακή Λαϊκή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας υπό την ηγεσία του Τίτο. Τέλος το 1963 η χώρα θα μετονομαστεί σε Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακής Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας μέχρι και τη διάλυση της το 1991.
-Ποιο ήταν το μεγαλύτερο ζήτημα που υπονόμευσε τελικά το όραμα του νοτιοσλαβικού κράτους και του Γιουγκοσλαβισμού;
Η μεγαλύτερη υπαρξιακή απειλή από την αρχή της ίδρυσης του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων ήταν το εθνικό ζήτημα, αφού εκτός από τους παραπάνω, ζούσαν και άλλοι σλαβικοί λαοί στη χώρα. Οι Μαυροβούνιοι και οι Σκοπιανοί θεωρούνταν μέρος του σερβικού εθνικού πληθυσμού, διασφαλίζοντας πλήρη υπηκοότητα και πολιτικά δικαιώματα στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας. Επίσης μεγάλος αριθμός των μουσουλμάνων κατοίκων της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης είχαν σλαβική καταγωγή. Όταν ζητούνταν να δηλωθεί η εθνική υπαγωγή τους, έπρεπε να επιλέξουν ανάμεσα είτε σε αναποφάσιστους Γιουγκοσλάβους είτε σε Κροάτες ή Σέρβους. Το δικαίωμα αποκλειστικής δήλωσης του θρησκεύματος (π.χ. μουσουλμανική) επιτράπηκε μόλις το 1968.