Το 2019 υπήρξε μια χρονιά πολλαπλών εξελίξεων στην περιοχή της ευρύτερης Μέσης Ανατολής (συμπεριλαμβανομένης και της Βορείου Αφρικής). Συνέχισαν να υφίστανται εκεί ένοπλες και αιματηρές συρράξεις σε διάφορες χώρες, ενώ είχαμε και την εμφάνιση ή συνέχιση κοινωνικών εξεγέρσεων, πραξικοπημάτων, σημαντικών πολιτικών εξελίξεων, καθώς και την έξαρση των υφιστάμενων ανταγωνισμών μεταξύ περιφερειακών δυνάμεων. Ποιες αναμένονται να είναι οι εξελίξεις κατά το νέο έτος;
Αραβική Χερσόνησος
Η κοιτίδα του αραβικού πολιτισμού αναμένεται να συνεχίσει να βρίσκεται σε αστάθεια. Στην Υεμένη, ο εμφύλιος πόλεμος δεν φαίνεται να λαμβάνει τέλος καθώς οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των Houthis (συμμάχων του Ιράν) και της κυβέρνησης Hadi (συμμάχων της Σαουδικής Αραβίας) δεν δύνανται να οδηγήσουν σύντομα σε μια ειρηνευτική συμφωνία. Παρά το γεγονός ότι το Ριάντ έχει μειώσει τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς κατά των Σιιτών ανταρτών, και παρά τις πρωτοβουλίες για την έναρξη των ειρηνευτικών συνομιλιών, οι εχθροπραξίες συνεχίζονται. Ωστόσο, θετική ήταν η συμφωνία που επετεύχθη μεταξύ της κυβέρνησης και των αποσχιστών του Νότου, οδηγώντας κατ’αυτόν τον τρόπο στην μείωση των εχθροπραξιών στο νότιο κομμάτι της χώρας. Προβληματική είναι όμως η συνέχιση της έντονης παρουσίας της Al Qaeda στο αραβικό κράτος.
Στα ανατολικά της Χερσονήσου, η πολιτική κρίση μεταξύ του Κατάρ και της Σαουδικής Αραβίας & των συμμάχων της δεν έχει λήξει. Το εμπάργκο στο Κατάρ συνεχίζει να υφίσταται, ενώ η παρουσία της Τουρκίας στην χώρα μεγαλώνει, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την επέκταση της στρατιωτικής της βάσης το περασμένο Φθινόπωρο. Η κρίση μεταξύ του Κατάρ και των υπόλοιπων σουνιτικών μοναρχιών επηρεάζει αναμφίβολα και τις ισορροπίες στον Κόλπο.
Ιράν και Περσικός Κόλπος
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος ωστόσο στον Περσικό Κόλπο, δεν είναι η απομόνωση του Κατάρ ούτε η παρουσία της Τουρκίας σε αυτό. Ο πραγματικός κίνδυνος έναρξης ενός τρίτου Πολέμου του Κόλπου έγκειται στον ανταγωνισμό μεταξύ Ιράν και Σαουδικής Αραβίας. Ο ανταγωνισμός έχει ήδη λάβει την μορφή πολέμου δια αντιπροσώπων (proxy war), όμως κινδυνεύει να λάβει και τη μορφή άμεσης σύγκρουσης. Αυτή η δυνητική άμεση σύγκρουση θα γίνει στον Περσικό Κόλπο, το μοναδικό γεωγραφικό σημείο όπου τα δύο κράτη συνορεύουν, αλλά και στα Στενά του Hormuz και στον Κόλπο του Ομάν. Εντός του 2019 υπήρξαν αρκετά θερμά επεισόδια και περιστατικά που εντείνουν τις ανησυχίες. Ενδεικτικά αναφέρω τα εξής: Τον Ιούλιο το Ιράν κατέλαβε βρετανικό δεξαμενόπλοιο στην περιοχή ως απάντηση στην κατάληψη ενός ιρανικού πλοίου στο Γιβραλτάρ. Νωρίτερα οι Ιρανοί είχαν καταρρίψει αμερικάνικο drone, ενώ τον Σεπτέμβριο έγινε πυραυλική επίθεση σε πετρελαϊκές εγκαταστάσεις στην ανατολική Σαουδική Αραβία, για την οποία το Ριάντ και η Ουάσινγκτον κατηγόρησαν το Ιράν. Έκτοτε έχει αυξηθεί σημαντικά η στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ στον Κόλπο.
Οι διενέξεις στον πλούσιο σε ορυκτό πλούτο Κόλπο αποτελούν κίνδυνο για την ασφάλεια στη Μέση Ανατολή. Εξίσου σημαντικό κίνδυνο αποτελεί και το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν το οποίο δημιουργεί σοβαρά διλήμματα ασφαλείας στη Σαουδική Αραβία και κυρίως στο Ισραήλ. Το εν εξελίξει πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης θα καθυστερήσει τις ΗΠΑ να αποχωρήσουν από τη Μέση Ανατολή και να επικεντρωθούν σε άλλες περιοχές με πολυσήμαντες γεωστρατηγικές εξελίξεις (βλ. Νότια Σινική Θάλασσα).
Η κρίση στην περιοχή κορυφώνεται με τις αιματηρές διαδηλώσεις στο Ιράν. Κατά πάσα πιθανότητα το καθεστώς, όντας πανίσχυρο, δεν θα καταρρεύσει από τις διαδηλώσεις, ωστόσο θα αμφισβητηθεί η νομιμοποίησή του. Τέλος, οι αποσχιστικές τάσεις εντός του Ιράν – Ανατολικό Κουρδιστάν, Balochistan και Άραβες του Khuzestan – έχουν υποχωρήσει και δεν αποτελούν βασικούς παράγοντες αστάθειας στην περιοχή.
Μεσοποταμία και Λεβάντε
Δυτικότερα του Ιράν, στο Ιράκ, η κατάσταση είναι επίσης εύθραυστη. Οι αιματηρές διαδηλώσεις με πάνω από 500 νεκρούς δεν αποκλείεται να λάβουν τη μορφή σύρραξης. Η κρίση εντείνεται και με την πολιτική αστάθεια στην χώρα μετά την παραίτηση του πρωθυπουργού, ενώ εξαιρετικά ανησυχητική είναι και η πιθανότητα επανεμφάνισης του Ισλαμικού Κράτους ελλείψει σταθερότητας του ιρακινού κράτους. Σε κάθε περίπτωση η ολοένα και μεγαλύτερη παρουσία του Ιράν στην χώρα αναπότρεπτα θα δημιουργήσει και εσωτερικές συγκρούσεις. Εξάλλου, οι διαδηλωτές ζητούν τον τερματισμό της ιρανικής παρουσίας στην χώρα και την ουσιαστική πολιτική της ανεξαρτησία, μαζί με τον τερματισμό της διαφθοράς και την βελτίωση της ποιότητας της ζωής. Αμφίβολη είναι και η στάση του Ιρακινού Κουρδιστάν στη νέα κρίση που έχει ξεσπάσει τους τελευταίους μήνες.
Κρίσιμη παραμένει και η κατάσταση στην Συρία. Το 2020 θα κορυφωθούν, με την συνδρομή της Ρωσίας, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του καθεστώτος για την ανακατάληψη της Επαρχίας Idlib από τους ισλαμιστές αντάρτες και τρομοκράτες. Όλη η περίοδος μέχρι την ανακατάληψη της περιοχής θα επιδεινώσει την προσφυγική κρίση. Ωστόσο, θα φτάσουμε ένα βήμα πιο κοντά στον τερματισμό του πολέμου. Το 2020 δεν θα είναι καλό έτος για τους Κούρδους. Έχοντας μειώσει σημαντικά την επιρροή τους στα βορειοανατολικά της χώρας θα επιστρέψουν στο πλευρό των ΗΠΑ, αλλά θα παραμείνουν απομονωμένοι και εξαρτώμενοι από τις δράσεις που θα αναλάβει η Ρωσία και κατ’επέκταση το καθεστώς Assad. Αντίθετα, η παρουσία της Ρωσίας μεγαλώνει συνεχώς καθιστώντας την τον μεγάλο νικητή του πολέμου. Κερδισμένη είναι και η Τουρκία, έχοντας πετύχει την απομάκρυνση των Κούρδων από τα τουρκο-συριακά σύνορα και έχοντας επίσης αυξήσει την επιρροή της στην βόρεια Συρία. Γενικότερα, η παρουσία των Τούρκων στην Συρία (και στο Ιράκ) παραμένει σημαντική.
Περνώντας στον Λίβανο, παρατηρούμε την έξαρση της πολιτικής κρίσης. Ο τέως πρωθυπουργός Hariri δεν προτίθεται να αναλάβει ξανά την πρωθυπουργία. Οι διαδηλώσεις συνεχίζονται και οι διαδηλωτές εκφράζουν την δυσαρέσκειά τους απέναντι σε όλα τα συστημικά κόμματα. Εξαιτίας της συνεχιζόμενης πολιτικής και κοινωνικής κρίσης δεν είναι σίγουρο το πότε θα ξανασχηματιστεί κυβέρνηση, ποια θα είναι η σύνθεσή αυτής και ποιος θα είναι ο επόμενος πρωθυπουργός. Αυξάνεται και ο φόβος για την περαιτέρω επέμβαση των δύο ανταγωνιστών της περιοχής δηλαδή του Ιράν μέσω της Hezbollah και της Σαουδικής Αραβίας μέσω των σουνιτικών κομμάτων και οργνώσεων.
Τέλος, το Ισραήλ βιώνει μια πρωτοφανή στην ιστορία του πολιτική κρίση. Μετά από δύο εκλογικές αναμετρήσεις ουδείς εκ των αρχηγών των δύο μεγαλύτερων σε ποσοστά κομμάτων δεν κατάφερε να σχηματίσει κυβέρνηση. Έτσι, τον Μάρτιο του 2020 θα διεξαχθούν και πάλι εκλογές χωρίς όμως να είναι βέβαιο ποιο θα είναι το αποτέλεσμά τους. Η ουσιαστική ακυβερνησία δημιουργεί προβλήματα και στο εσωτερικό της χώρας (ασφάλεια, σύγκρουση με την Hamas κλπ), καθώς και (λόγω της επικέντρωσης στα εσωτερικά θέματα) στην εξωτερική πολιτική του Ισραήλ, κυρίως στα τεκταινόμενα στην Ανατολική Μεσόγειο αλλά και γενικότερα στις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή.
Bonus: Βόρεια Αφρική
Υιοθετώντας, για τις ανάγκες του άρθρου, τον όρο ευρύτερη Μέση Ανατολή, συμπεριλαμβάνουμε και την Βόρεια Αφρική ή αλλιώς το Μαγκρέμπ. Το ενδιαφέρον έχει συγκεντρωθεί γύρω από την σύρραξη στην Λιβύη. Κατά την διάρκεια του νέου έτους θα κλιμακωθεί η ένταση εξαιτίας της επιχείρησης του στρατηγού Haftar για την κατάληψη της Τρίπολης και την εκδίωξη της κυβέρνησης Sarraj την οποία υποστηρίζει η Τουρκία. Σημαντική είναι και η απόφαση του Erdogan να στείλει στρατεύματα για να υποστηρίξει την επιβίωση του συμμάχου του. Σε κάθε περίπτωση, οι εξελίξεις στην χώρα, καθώς και η στάση διαφόρων δυνάμεων ως προς την σύρραξη (Τουρκία, Ρωσία, Ιταλία, Ελλάδα και λοιπές αραβικές χώρες), θα αποτελέσουν ένα σημαντικό αντικείμενο μελέτης και εν πολλοίς θα καθορίσουν και το μέλλον της Λιβύης.
Σημαντικές είναι και οι πολιτικές εξελίξεις σε Αλγερία και Τυνησία. Αναφορικά με την πρώτη, η εκλογή ενός αξιωματούχου του καθεστώτος Buteflika στην προεδρία της χώρας δυσαρέστησε τους διαδηλωτές με αποτέλεσμα να συνεχίσει να υφίσταται ο κοινωνικός αναβρασμός και το πάγιο αίτημα των διαδηλωτών για δημοκρατία. Στην Τυνησία, από την άλλη, οι πρόσφατες βουλευτικές εκλογές ανέδειξαν ως νικητή το ισλαμικό κόμμα. Υπάρχουν ανησυχίες από την αντιπολίτευση ότι αυτό θα επιδιώξει να αλλάξει τον κοσμικό χαρακτήρα της χώρας ώστε να επικρατήσει το πολιτικό Ισλάμ, παίρνοντας ως παράδειγμα την περίπτωση της Τουρκίας.
Συμπεράσματα
Εν κατακλείδι, η Μέση Ανατολή θα συνεχίσει να αποτελεί πηγή μείζονος αστάθειας, ενώ υπάρχουν φόβοι και για έναρξη νέων συρράξεων. Στην περιοχή εξελίσσεται ένας σκιώδης πόλεμος μεταξύ αφενός ενός «Αραβικού ΝΑΤΟ» που απαρτίζεται (με την συνδρομή του Ισραήλ και των ΗΠΑ) από την Σαουδική Αραβία, την Αίγυπτο τα ΗΑΕ και το Μπαχρέιν και αφετέρου ενός «Άξονα Αντίστασης» (Axis of Resistance) που απαρτίζεται από το Ιράν, την Συρία του Assad, την Hezbollah (στον Λίβανο) και από φιλοϊρανικές ομάδες σε Ιράκ και Υεμένη. Στόχος του πρώτου συνασπισμού είναι, αν θέλουμε να το απλοποιήσουμε, η διατήρηση της pax americana την οποία αμφισβητεί ο δεύτερος άξονας.
Ταυτόχρονα, παρατηρείται μια απόπειρα σχηματισμού ενός τρίτου συνασπισμού με ηγέτιδα δύναμη την Τουρκία και τους συμμάχους της σε Συρία, Λιβύη και Κατάρ.
Ως προς τις μεγάλες δυνάμεις, οι ΗΠΑ έχουν εν μέρει υποχωρήσει από την περιοχή λόγω της πολιτικής Trump αλλά και λόγω της αλλαγής προτεραιοτήτων της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Η Ρωσία, αντιθέτως, αυξάνει την επιρροή της μέσω της πρωτοκαθεδρίας της στην Συρία. Τέλος, σημαντική είναι και η οικονομική και εμμέσως πολιτική παρουσία της Κίνας, λόγω του νέου «Δρόμου του Μεταξιού». Η ΕΕ, πλην της Γαλλίας, όπως υποψιάζεται ο αναγνώστης, περισσότερο λάμπει δια της απουσίας παρά δια της παρουσίας της.
Πάντως, παρά τις ξένες επεμβάσεις, ή και ίσως λόγω αυτών, στην περιοχή κυριαρχεί πλέον ένα αίσθημα κοινωνικής κόπωσης, ένα αίτημα για αλλαγή και ειρήνη, χωρίς εντούτοις να τίθενται στο περιθώριο οι έντονες θρησκευτικές, εθνοτικές και φυλετικές συγκρούσεις και οι διαχωρισμοί.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι η Μέση Ανατολή και βρίσκεται σε αναταραχή και υπάρχει η πιθανότητα περαιτέρω συγκρούσεων. Επομένως η περιοχή θα συνεχίσει να μας απασχολεί, προκαλώντας την ανησυχία μας, για πολλά ακόμα χρόνια.