Με την έλευση του νέου χρόνου ευδοκιμούν άρθρα γνώμης που είτε ανακεφαλαιώνουν όσα ζήσαμε στο έτος που κλείνει, είτε προβαίνουν σε εκτιμήσεις για το έτος που ξεκινά. Πολλές φορές στα κείμενα αυτά εμπεριέχονται και οι δύο αυτές θεματικές με στόχο να γίνει ακόμα πιο τεκμηριωμένη η παράθεση των συλλογισμών.
Πέντε λοιπόν σημεία για το 2025 που συμπληρώνει το πρώτο τέταρτο του 21 αιώνα. Περισσότερο όμως – για να λέμε την αλήθεια – δεν είναι σημεία, αλλά μακροχρόνιες τάσεις που απλά επιβεβαιώνονται κάθε χρόνο που περνά και διαμορφώνουν μία μεγάλη εικόνα. Το που θα εκβάλλει η Ιστορία και τί συνθήκες θα διαμορφώσει δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε για αυτό και πιθανολογούμε.
1. Περιβαλλοντική ανισορροπία
Εμφανέστατη πλέον σε όλους με τρόπο βίαιο και καταστροφικό. Αυτό που περιγράφαμε προ 20ετίας και προβλέπαμε ότι θα ζήσουμε περί τα μέσα – ίσως και αργότερα πιο βαθιά μέσα στον αιώνα τούτο – το ζούμε τώρα. Δεν ξέρω αν τα μοντέλα έπεσαν έξω ή επιταχύνθηκε η έλευση των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης, σε επίπεδο όμως συλλογικών αντιλήψεων και πεποιθήσεων φαίνεται ότι δεν τις περιμέναμε τόσο νωρίς. Το πρόβλημα με αυτήν την διαφορά αντίληψης βέβαια τροφοδοτεί την ίδια την κρίση καθώς ούτε οι κοινωνίες μαζικά, αλλά ούτε και οι πολιτικές ελίτ φαίνεται να αντιλαμβάνονται το μέγεθος της πρόκλησης, παρά μόνον σε ημερίδες και συνέδρια που το περιγράφουν. Καταστροφικές μέγα-πυρκαγιές δασών, ορμητικοί χείμαρροι εντός αστικών περιοχών, άνοδος θερμοκρασίας και αβίωτες πόλεις, άνοδος της στάθμης της θάλασσας, διάβρωση των εδαφών, επιπτώσεις στην βιοποικιλότητα και λειψυδρία έχουν χτυπήσει την πόρτα μας.
Και όμως τίποτε δεν μπορεί να μας κάνει αισιόδοξους καθώς ούτε σε πλανητικό επίπεδο φαίνεται να υπάρχει συνεννόηση – μάλλον οπισθοδρόμηση παρατηρείται – ούτε σε εθνοκρατικό επίπεδο υπάρχει σημαντική κατεύθυνση των πόρων σε υποδομές ανθεκτικότητας και αλλαγές προσαρμογής στις νέες συνθήκες. Όσοι το προσπαθούν ή το ενσωματώνουν ως προβληματική στις δημόσιες πολιτικές τους και διακηρυκτικά στοχεύουν σε μια πράσινη μετάβαση(βλέπε Ε.Ε), αδυνατούν να την υλοποιήσουν με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης και παραγωγικότητας – ανταγωνιστικότητας. Χάνουν και στο εσωτερικό μέτωπο (ακριβές ΑΠΕ, ανισότητα κοκ), χάνουν και σε πλανητικό επίπεδο καθώς άλλοι πόλοι καίνε ό,τι καίγεται αποκτόντας θηριώδη παραγωγικά πλεονεκτήματα.
2. Πολυπολιτικότητα και μετριασμός της δυτικής κυριαρχίας
Όποιος δει τα βασικά μεγέθη των τελευταίων 25 ετών, διαπιστώνει ότι η οικονομική, πολιτική, στρατιωτική και πολιτισμική ενότητα που ονομάζουμε Δύση, υποχωρεί. Η πλανητική κυριαρχία της χονδρικά από το 1600 μ.Χ πλέον αμφισβητείται ανοιχτά από άλλους πόλους και αυτή είναι μια τεκτονική αλλαγή για την οποία μάλλον δεν είμαστε έτοιμοι.
Ακόμη αναλύουμε και προσεγγίζουμε τα ζητήματα με τα εργαλεία και τα πνευματικά εφόδια, τον λόγο, τις ιδεολογίες και τις πολιτικές που διαμορφώθηκαν τα χρόνια της κυριαρχίας μας. Όμως πρωτίστως η δημογραφία και δευτερευόντως τα ορατά όρια της θεσμικής – δημοκρατικής μας συγκρότησης και λειτουργίας θέτουν σοβαρά ερωτήματα. Οι νέοι πόλοι που αναδύονται, σε αντίθεση με το παρελθόν, έχουν ενσωματώσει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, δεν έχουν περιβαλλοντικές, δημοκρατικές και σοσιαλδημοκρατικές ανησυχίες και το κυριότερο, δεν πίνουν και νερό στο όνομα της δημοκρατίας. Ο αυταρχισμός φαίνεται ότι μπορεί να απαντήσει πιο άμεσα και ικανά στα αιτήματα – η δημοκρατία φαίνεται να χάνει έδαφος παντού.
3. Αλματώδης τεχνολογική εξέλιξη
Εδώ βρισκόμαστε μάλλον ενώπιων μιας μεγάλης εξέλιξης. Αυτό που ονομάζεται 4η βιομηχανική επανάσταση ίσως αποδειχθεί η 1η βιομηχανική – τεχνολογική επανάσταση της νέας εποχής. Πολλοί υποστηρίζουν πως μια τέτοια σκέψη συνιστά υπερβολή, όμως και μόνον το γεγονός ότι αυτό το σενάριο είναι στο τραπέζι πρέπει να μας προϊδεάσει για το μέλλον. Η κυριαρχία των ρομπότ και η εξέλιξη της ΤΝ επαναπροσδιορίζουν την απλή και ευδιάκριτη σχέση που ξέραμε μέχρι σήμερα μεταξύ ανθρώπου και μηχανής και η διαφορά ανάμεσα στον πραγματικό και ψηφιακό κόσμο, γίνεται πλέον αρκετά δυσδιάκριτη. Από την μία θα υπάρξει αύξηση της παραγωγικότητας και εκτίναξη του παγκόσμιου ΑΕΠ, από την άλλη μια σειρά επαγγελμάτων θα χαθούν οριστικά. Η ανθρωπότητα βέβαια έχει επιδείξει μια τεραστίων διαστάσεων προσαρμοστικότητα όμως αυτή τη φορά η πρόκληση είναι διαφορετικής υφής.
4. Κολοσσιαίες ανισότητες στη Δύση
Ο 20ος αιώνας για τη Δύση ήταν σοσιαλδημοκρατικός. Ο 21ος μάλλον δεν είναι και αυτό συνιστά μια πάρα πολύ μεγάλη μεταβολή που αποδιαρθρώνει την συνοχή των κοινωνιών. Με ένα συμβατικό σημείο κατανόησης την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008, που για εμάς στην Ελλάδα μετουσιώθηκε σε χρεοκοπία, αν δει και πάλι κανείς με zoom out την μεγάλη εικόνα, θα διαπιστώσει ότι οι εισοδηματικές ανισότητες προσεγγίζουν εκείνες του 18 αιώνα. Αυτό που ο Πικετί παραθέτει ως θεμελιώδη νόμο, ότι δηλαδή «οι αποδόσεις του κεφαλαίου (π.χ. τα κέρδη) υπερβαίνουν συστηματικά, και για δεκαετίες τώρα, τον ρυθμό ανάπτυξης (ή αύξησης των εθνικών εισοδημάτων)» είναι η νέα πραγματικότητα. Δεν είναι τυχαία η εκλογική συμπεριφορά των δυτικών κοινωνιών, δεν είναι τυχαία η συμπίεση της άλλοτε κραταιάς μεσαίας τάξης, δεν είναι τυχαίο το αίτημα για επιστροφή σε ένα εθνοκρατικό προνοιακό περιβάλλον και μια πολιτισμική ομοιομορφία εντός των κοινωνιών. Η παρακαταθήκη του New Deal και του εκτεταμένου δυτικοευρωπαϊκού κράτους πρόνοιας (υπό τον φόβο του σοβιετικού κομμουνισμού) είχαν δημιουργήσει μια συνθήκη κάπως πιο δίκαιου διαμοιρασμού του πλούτου.
5. Η Ευρώπη μπροστά σε σταυροδρόμι
Αν έχετε διαβάσει τα 4 πρώτα σημεία, αυτό το 5 για την Ευρώπη και συγκεκριμένα για την Ευρωπαϊκή Ένωση, έρχεται ως μια λογική συνέχεια. Η Ε.Ε ως έχει φαίνεται ότι δεν έχει εκείνες τις απαραίτητες πολιτικές – παραγωγικές αλλά και διανοητικές δυνάμεις για να προχωρήσει. Τουλάχιστον για να διατηρηθεί ως ένας εκ των τριών μεγάλων πόλων του παγκόσμιου συστήματος ( Η.Π.Α – Κίνα οι άλλοι δύο). Και εδώ μια σύγκριση σε κρίσιμα πεδία την φέρνει σε θέσεις υστέρησης, η οποία μάλιστα εντοπίζεται ευκρινώς στα τελευταία 20 χρόνια.
Το «μαγαζί» είναι (πιο) σοσιαλδημοκρατικό (από ΗΠΑ και Κίνα), λειτουργεί όμως σε συνθήκες μιας παγκόσμιας νεοφιλελεύθερης οικονομικής ορθοδοξίας, που και αυτή όμως αρχίζει να φθίνει ή και να ανακόπτεται καθώς προκύπτουν άλλα νέα μοντέλα πολιτικής και οικονομικής διακυβέρνησης. Μοντέλα λιγότερο δημοκρατικά, εμφανώς συγκεντρωτικά έως αυταρχικά, περισσότερο κρατικιστικά, που βασίζονται όμως σε μία κατακτημένη πολιτική – πολιτισμική ενότητα. Μοντέλα που φαίνεται για την ώρα ότι μπορούν να κινητοποιήσουν πόρους προς εκείνες τις κατευθύνσεις που θέλουν, χωρίς πολλά πολλά. Άμεσα και αποφασιστικά.
Και μπορεί η Ε.Ε να παραμένει ακόμη ένας παγκόσμιος regulator, μπορεί οι πολίτες της να απολαμβάνουν ένα καλό συγκριτικά βιοτικό επίπεδο, όμως η προβολή των δυναμικών στο μέλλον δημιουργεί δικαιολογημένα ανησυχίες.
Τι πρέπει να κάνει;
Μείωση ανισοτήτων για να κατακτήσουμε και πάλι ένα αίσθημα «σ»νανήκειν», μια πολιτική ενότητα. Μεγάλες δημόσιες επενδύσεις, ανάκτηση πρωτοκαθεδρίας της πολιτικής - αλλαγές στο σύστημα διακυβέρνησης και δραστικό περιορισμό της γραφειοκρατίας ( από staff driven σε πολιτική διεύθυνση) και πραγματική ενοποίηση σε πλείστα όσα πεδία. Χρειαζόμαστε τεράστιες επενδύσεις σε συγκεκριμένους κλάδους, μεγάλη οικονομική ενοποίηση σε κεφαλαιαγορές και χρηματαγορές, ενοποίηση βιομηχανικής πολιτικής και αμυντικής βιομηχανίας, κοινό χρέος (ευρωομόλογα) και μια σειρά τέτοιας κλίμακας και στόχων πολιτικές.
Κλείνοντας αυτό το σημείωμα διαπιστώνω ότι θα μπορούσε να έχει γραφτεί και το 2021 και το 2022, ίσως δε μπορεί να είναι επίκαιρο και το 2025 και το 2026. Αυτό δεν σημαίνει ότι με την πάροδο των ετών δεν παρατηρούνται αλλαγές και σημειακές βελτιώσεις. Ακόμα και αυτή η αργοκίνητη Ε.Ε δείχνει κάποια σημάδια συνειδητοποίησης και αναπτύσσεται στα σπλάχνα της ένας δημόσιος διάλογος που θέτει τα ζητήματα αυτά μετ’ επιτάσεως. Το ζήτημα όμως είναι να προλάβουμε.
Να προλάβουμε το κλίμα, να προλάβουμε την διάρρηξη των κοινωνικών σχέσεων, να προλάβουμε την δημογραφία, να προλάβουμε την Κίνα, να προλάβουμε την δυνατότητα.