«Δεν βλέπεις ότι ο όλος σκοπός της Νέας Ομιλίας είναι να στενέψει τα όρια της σκέψης; Στο τέλος θα κάνουμε κυριολεκτικά αδύνατο το έγκλημα της σκέψης, γιατί δεν θα υπάρχουν λέξεις για να το εκφράσει κανείς».
(«1984», Τζώρτζ Όργουελ)
Στην δυστοπική Οργουελική κοινωνία ο βασικός στόχος του καθεστώτος είναι ο επηρεασμός – καθυπόταξη της σκέψης μέχρι του σημείου ο πολίτης να αδυνατεί να σκεφθεί. Για την απρόσωπη αλλά τόσο καταπιεστική εξουσία η σκέψη ως λειτουργία θεωρείται «έγκλημα», γι’ αυτό όλοι οι μηχανισμοί παρακολούθησης στοχεύουν σε αυτό: Στην αφαίρεση της δυνατότητας των πολιτών να σκέφτονται. Μέλημα του αυταρχικού καθεστώτος δεν είναι το περιεχόμενο της σκέψης, αλλά αυτή καθεαυτή η λειτουργία – διαδικασία της σκέψης.
Είμαστε ο τρόπος που σκεπτόμαστε
Οι προφητικές αυτές διαπιστώσεις του Όργουελ φαίνεται να δικαιώνονται – σύμφωνα με κάποιους αρνητές του σύγχρονου συστήματος – και να αναγάγουν το θέμα της σκέψης σε μείζον πολιτικό θέμα. Κι αυτό γιατί η σκέψη μπορεί να συνιστά την ύψιστη λειτουργία της πνευματικής υπόστασης του ανθρώπου, αλλά επηρεάζει ως γεγονός τόσο τον ψυχικό κόσμο (εσωτερική ελευθερία) όσο και το πολιτικό σκηνικό (δημοκρατία).
Η ίδια, λοιπόν, η πραγματικότητα επιβάλλει ως αναγκαιότητα την ιχνηλάτηση τόσο του ρόλου της σκέψης στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ανθρώπου όσο και στον τρόπο που καθορίζει (εμπλουτίζει ή περιορίζει) την εσωτερική ελευθερία αλλά και το περιεχόμενο – ποιότητα της Δημοκρατίας.
Η διαδρομή του ανθρώπου από την άγνοια στη γνώση, από τα ερωτήματα στις απαντήσεις, από το φόβο του άγνωστου στη σιγουριά του γνωστού, από το σκοτάδι στο φως και από παντός είδους δουλείες στο βασίλειο της ελευθερίας έγινε με όχημα τη σκέψη. Αυτή απογείωσε τον πρωτόγονο άνθρωπο από την κατάσταση της βαρβαρότητας και τον κατέστησε κυρίαρχο της φύσης και πρωταγωνιστή της ζωής του. Αυτή υμνήθηκε και δοξάστηκε όσο τίποτε άλλο από τον άνθρωπο και γι’ αυτό εκδιώχτηκε ως επικίνδυνο στοιχείο από εξουσίες που στόχευαν στη χειραγώγηση και στον εξανδραποδισμό του ατόμου.
Η σκέψη αποτελώντας το δομικό στοιχείο της ανθρώπινης ταυτότητας είναι αυτή που μπορεί να διασώσει όλα τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της προσωπικότητας του σύγχρονου ανθρώπου.
«Η ζωή ενός ανθρώπου είναι κατασκεύασμα των σκέψεών του»
(Μάρκος Αυρήλιος)
Προσδιοριστικός παράγοντας της ανθρώπινης προσωπικότητας είναι ο τρόπος που ο καθένας χωριστά αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει την πραγματικότητα. Αυτός ο ιδιαίτερος τρόπος αντίληψης και ερμηνείας του κόσμου διαμορφώνει την ανθρώπινη ταυτότητα, που σε τελική ανάλυση αποτελεί αντανάκλαση της σκέψης. Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα, ο τρόπος που ερμηνεύουμε τα γεγονότα, ο τρόπος που αντιδρούμε στα ερεθίσματα, ο τρόπος που κρίνουμε τους άλλους και ο τρόπος με τον οποίο νοηματοδοτούμε τη ζωή δεν αποτελεί μόνο στοιχείο προσδιοριστικό της ταυτότητάς μας αλλά αναδεικνύει και τον καθοριστικό ρόλο της σκέψης σ’ όλα αυτά.
Είμαστε όλοι μας ο τρόπος με τον οποίο σκεπτόμαστε και ο τρόπος με τον οποίο ενεργούμε, κι αν δεχτούμε ότι κάθε μας πράξη και ενέργεια έχει ως πρώτο «κινούν» τη σκέψη, εύκολα γίνεται αποδεκτός ο ρόλος αυτής στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου.
Η συνειδητοποίηση του «ΕΓΩ» μας και η αναγνώριση όλων εκείνων των ιδιαίτερων στοιχείων που συνθέτουν την ουσία του εσωτερικού μας κόσμου είναι προϊόν της δυνατότητας – ικανότητας να σκεπτόμαστε ως ξεχωριστά πρόσωπα και όχι ως όντα με «προσωπείο». Ο τρόπος σκέψης είναι εκείνος ο παράγοντας – στοιχείο που διαφοροποιεί το ένα πρόσωπο από το άλλο και τονίζει με έμφαση τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ταυτότητας ενός ανθρώπου.
Η πλούσια σκέψη αποτελεί ασφαλιστική δικλείδα για την ακεραιότητα της ταυτότητας του ατόμου και άμυνα απέναντι σε παράγοντες που τείνουν να την αλλοιώσουν. Η σκέψη συνεπώς του κάθε ανθρώπου είναι αυτή που διαμορφώνει την ταυτότητά του, αναδεικνύει την ιδιαιτερότητα και μοναδικότητα αυτού και αποτελεί βασικό στοιχείο της ατομικότητάς του.
Η σκέψη τροφός της ελευθερίας
Βασική, επίσης, συνιστώσα της ανθρώπινης ελευθερίας και ιδιαίτερα της εσωτερικής ελευθερίας είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να σκέπτεται κατά πρωτότυπο και αυθεντικό τρόπο. Ο άνθρωπος μέσα από τη σκέψη μπορεί να αντιμετωπίσει και να ανεξαρτητοποιηθεί απ’ όλες τις εξωτερικές και εσωτερικές δουλείες. Η αξιολόγηση και ερμηνεία της αντικειμενικής πραγματικότητας είναι προϊόν σκέψης, γεγονός που οδηγεί στην κατανόηση του κόσμου και της θέσης του ατόμου μέσα σ’ αυτόν. Το άτομο που γνωρίζει τον κόσμο και τον εαυτό του μέσα από την δική του σκέψη μπορεί να αισθάνεται ως αυθύπαρκτη οντότητα, βιώνοντας κατά τον καλύτερο τρόπο την ελευθερία του.
«Ελευθερία είναι η θέληση να είναι κανείς υπεύθυνος
απέναντι στον εαυτό του».
(Νίτσε)
Κανείς δεν μπορεί να αισθανθεί ελεύθερος, όταν η σκέψη του υπολειτουργεί ή λειτουργεί σύμφωνα με τα στερεότυπα και τα ιδεολογικά σχήματα ξένων προς αυτόν συμφερόντων. Η γνώση και η αποδοχή των αναγκαιοτήτων της ζωής μας (φυσική – κοινωνική – εσωτερική) είναι προϊόν της σκέψης του ανθρώπου και συμβάλλει αποφασιστικά στην ελευθερία του. Σκέψη και ελευθερία συνυπάρχουν και αλληλοτροφοδοτούνται. Η νοηματοδότηση και το περιεχόμενο της ελευθερίας κάθε εποχής εξαρτάται από την ποιότητα και το περιεχόμενο – προσανατολισμό της σκέψης.
Ο σκεπτόμενος πολίτης
Η δημοκρατία τέλος ως πολίτευμα και βιοθεωρία προϋποθέτει μία γνήσια και δημιουργική σκέψη. Η δημοκρατία από της φύση της στηρίζεται στη λογική και αντιμάχεται τη λογικής της βίας. Τη μόνη εξουσία που δέχεται κι αναγνωρίζει είναι αυτή της πρωτοπόρας και κριτικής σκέψης. Η γονιμοποιός δύναμη της σκέψης τροφοδοτεί διαχρονικά τη δημοκρατία με νέα ερωτήματα, με νέες απαντήσεις, δίνοντας έτσι σ’ αυτήν προοπτική και δημιουργώντας ταυτόχρονα συνθήκες για την εξέλιξη κι ανανέωσή της. Η δημοκρατία πλάθει, καταξιώνει κι έχει ανάγκη από άτομα που «ανησυχούν», ρωτούν και προτείνουν. Η δημοκρατία επιβραβεύει το άτομο – πολίτη και όχι το άτομο – ιδιώτη, γιατί ο πρώτος τύπος ανθρώπου διακρίνεται για τη σκέψη του κι αυτό του το γνώρισμα τον κάνει χρήσιμο κι ωφέλιμο για τη δημοκρατία. «Ο σκεπτόμενος πολίτης είναι «καλός» πολίτης». Η αμφισβήτηση, η άρνηση και το πνεύμα της αμφιβολίας σχετίζονται και πηγάζουν πάντα από μία, πηγαία και «ανήσυχη» σκέψη.
Το «Ελευθέρως ελέσθαι» και το «Ελέσθαι ορθώς, των ειδότων έργον εστί» καταδεικνύει το ρόλο της σκέψης ως αναγκαίας συνθήκης για την ευρυθμία της δημοκρατίας. Κι αυτό γιατί η σκέψη γονιμοποιεί κατά θετικό τρόπο την Ελευθερία του πολίτη που συνιστά τον βασικό πυλώνα της δημοκρατίας (Σκέψη → Ελευθερία → Δημοκρατία).
Όλα, όμως, τα παραπάνω τρέφουν και συντηρούν κατά αποφασιστικό τρόπο το πνεύμα της δημοκρατίας. Το σκεπτόμενο άτομο μπορεί και κατανοεί τους πολύπλοκους μηχανισμούς της κοινωνικής πραγματικότητας, ερμηνεύει και αναλύει αυτούς κι έτσι καθίσταται ικανό στη λύση των προβλημάτων που αναδύονται καθημερινά από τη ζωή. Με την έννοια αυτή το σκεπτόμενο άτομο στηρίζει τη δημοκρατία, γιατί δε γνωρίζει μόνο να διαφωνεί αλλά και να προτείνει λύσεις και τρόπους υπέρβασης των εμποδίων. Η δημοκρατία, λοιπόν, ως πολίτευμα του λόγου καταξιώνει τη δυνατότητα του ανθρώπου να σκέπτεται και να ενεργεί ως έλλογο ον.
Επιμύθιο
Στο λυκαυγές κάθε κοινωνικής περιόδου βρίσκεται πάντα μία επαναστατική και ριζοσπαστική σκέψη. Είναι δύσκολο στο «ιστορικό γίγνεσθαι» του ανθρώπου να βρεθεί πράξη που να έφερε κοσμογονικές αλλαγές σ’ όλους τους τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης, χωρίς να έχει την αιτία της σε μία πρωτοπόρα και ριζοσπαστική σκέψη.
Βέβαια πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν πως οι αλλαγές στην ιστορία είναι περισσότερο προϊόντα της αλλαγής των αντικειμενικών όρων ύπαρξης του ανθρώπου και λιγότερο μία πράξη διανοητική. Κανείς, όμως, δεν μπορεί να αγνοήσει ή να υποτιμήσει τη δυναμική που κρύβει μέσα της κάθε πρωτότυπη και ελεύθερη σκέψη και τις προοπτικές που μπορεί αυτή ν’ ανοίξει για μια διαφορετική θεώρηση του κόσμου.
Με όποια από τις παραπάνω θέσεις κι αν συνταχθούμε ένα είναι σίγουρο, πως η ελεύθερη σκέψη λειτουργεί ως «πυροκροτητής» κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς που φιλοδοξεί να φωτίσει τη σκοτεινή πλευρά της πραγματικότητας. Μιας πραγματικότητας που ευνοεί το αγελαίο πνεύμα, τον πολιτικό εφησυχασμό, την κοινωνική απραξία και μεγιστοποιεί, αν δεν αναπαραγάγει, το φόβο απέναντι σε κάθε πρόβλημα ή κίνδυνο.
«Από όλες τις ανθρώπινες τυραννίες, αυτή που καταπιέζει την ανθρώπινη σκέψη είναι η χειρότερη».
(Ντίκενς)
Στους ποικίλους, λοιπόν, ανορθολογισμούς της εποχής μας η σκέψη μπορεί να αποτελέσει το αναγκαίο ανάχωμα για την πνευματική, κοινωνική και πολιτική «επιβίωσή» μας. Υπό μία όμως προϋπόθεση… Να τεθεί σε κίνηση. Κι αυτό γιατί:
«Οι μηχανές και η σκέψη τότε μόνο αξίζουν, όταν τίθενται σε κίνηση».
- Το κείμενο αλιεύτηκε από το βιβλίο «ΙΔΕΟπολις» (Εκδόσεις Λιβάνη) του συγγραφέα Ηλία Γιαννακόπουλου (Εκδόσεις Λιβάνη).