Φράγμα Μαραθώνα: 90 χρόνια ιστορίας σε μία ξεχωριστή έκθεση

H HuffPost επισκέφτηκε την ξεχωριστή, καλαίσθητη και άρτια ιστορικά έκθεση της ΕΥΔΑΠ για την ιστορία του Φράγματος του Μαραθώνα, στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» (Πειραιώς 254, Ταύρος).

Με αφορμή την ολοκλήρωση των 90 χρόνων (1929-2019) από τα Εγκαίνια των έργων κατασκευής του Φράγματος, καθώς και της τεχνητής Λίμνης του Μαραθώνα, η ΕΥΔΑΠ για πρώτη φορά εκθέτει τεκμήρια από το Ιστορικό της Αρχείο, προσφέροντας στο κοινό δίοδο γνώσης σε αδημοσίευτο υλικό.

Η Έκθεση είναι ανοιχτή στο κοινό (με ελεύθερη είσοδο) από σήμερα 12 Νοεμβρίου 2019 έως και τις 7 Φεβρουαρίου 2020 και αποτελείται από στοιχεία του τεκμηριωμένου υλικού του Ιστορικού Αρχείου της ΕΥΔΑΠ.

Το Φράγμα του Μαραθώνα ήταν ένα από τα εμβληματικότερα τεχνικά έργα στην Ελλάδα της εποχής του Μεσοπολέμου. Η έκθεση «Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ: 90 ΧΡΟΝΙΑ ΦΡΑΓΜΑ ΜΑΡΑΘΩΝΑ» μελετά με τρόπο εύληπτο και απολαυστικό εντέλει τις πολυεπίπεδες προκλήσεις αυτού του σπουδαίου, μεγαλόπνοου τεχνικού εγχειρήματος- τις τεχνικές και ιστορικές παραμέτρους αλλά και τις κοινωνικές, οικονομικές, ακόμα και πολιτικές, συνθήκες της εποχής.

Περιδιαβαίνοντας τους χώρους της έκθεσης, ανάμεσα σε τεράστια μπάνερ όπου αναγράφονται πληροφορίες για την ιστορία του μαρμάρινου φράγματος με το οποίο η Αθήνα, ο Πειραιάς και τα «περίχωρά» τους νίκησαν επιτέλους το διαχρονικό πρόβλημα της λειψυδρίας (ας μην ξεχνάμε τον μύθο της διαμάχης της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα για την ονοματοδοσία της πόλης), ο επισκέπτης αποκτά πολυεπίπεδη πρόσβαση στην ιστορία του φράγματος. Στην γνωσιακή αυτή «βόλτα»- ταξίδι στον χρόνο τον επισκέπτη συνδράμουν:

• Φωτογραφικό υλικό (σε έντυπη και ψηφιακή παρουσίαση).

• Αρχιτεκτονικά Σχέδια και Χάρτες (σε έντυπη και ψηφιακή παρουσίαση).

• Έγγραφα τεκμήρια (Συμβάσεις, επιστολές και άλλα επίσημα έγγραφα, βιβλία).

• Αντικείμενα, όπως εργαλεία χρήσης της κατασκευής και της καθημερινής ζωής του Φράγματος του Μαραθώνα στα τέλη της δεκαετίας 1920.

• Τρισδιάστατη αναπαράσταση της κατασκευής του Φράγματος του Μαραθώνα.

• Κινηματογραφική ταινία μικρού μήκους της εποχής με πλάνα από τις φάσεις του εργοταξίου του Φράγματος του Μαραθώνα. Τα πλάνα είχαν γυριστεί με την τεχνική του βωβού κινηματογράφου, έχουν μονταριστεί ειδικά για το σκοπό της έκθεσης και έχουν επενδυθεί ηχητικά. 

Ποιο ήταν λοιπόν το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον της εποχής που κατασκευάστηκε το Φράγμα του Μαραθώνα, ποιοι άνθρωποι, Έλληνες και ξένοι, εργάστηκαν για αυτό, σε ποιες συνθήκες; Τι διασώζεται από την διαδικασία και τα χρόνια της κατασκευής του φράγματος σχεδόν έναν αιώνα μετά, πόσο επηρέασε το Φράγμα του Μαραθώνα την καθημερινότητα και την ποιότητα της ζωής στην Αθήνα, πόσο σημαντικό υπόδειγμα ανάλογων μεγάλων τεχνικών έργων των επόμενων δεκαετιών αυτό στάθηκε; Πόσο μοιάζει η σήραγγα Μπογατίου με το Ευπαλίνειο Όρυγμα, πως έφτασε το νερό στα σπίτια των Αθηναίων και τελείωσε η εποχή του νερουλά με το γαιδουράκι αλλά και τα καθόλου ρομαντικά συνεπακόλουθα αυτής... Και ποιος τελικά ήταν o Henry Ulen (Χένρι Γιούλεν) και η εταιρεία του, η περίφημη “Ούλεν”, όπως την ακούγαμε από τους παππούδες μας...

Από αυτό το τελευταίο αρχίσαμε την κουβέντα μας με την Ερατώ Κουτσουδάκη, επιμελήτρια της Έκθεσης.

• Ποιος ήταν ο Henry Ulen;

• Ο Ulen δεν ήταν μηχανικός- τελείωσε το σχολείο, έδωσε εξετάσεις και πήρε άδεια άσκησης δικηγόρου, μετά ασχολήθηκε με το χρηματιστήριο και, τελικά, αναδείχτηκε ως κατασκευαστής σε τεχνικά έργα. Έκτισε μια πολύ μεγάλη εταιρεία, η οποία ειδικευόταν στους σιδηροδρόμους και τα υδραυλικά έργα- σε αυτούς τους δύο τομείς ανήκαν εν πολλοίς τα μεγάλα τεχνικά έργα αυτής της περιόδου. Εργοτάξια της εταιρείας Ulen υπήρχαν στην Μπογκοτά, στην Περσία, στην Ανατολική Ευρώπη. Τα υδραυλικά συστήματα, δίκτυα διανομής νερού της Ulen δηλαδή, είχαν τότε στηθεί σε περισσότερες από δέκα πόλεις και περιοχές σε όλο τον κόσμο. Το φράγμα του Μαραθώνα και το δίκτυο ύδρευσης της Αθήνας, το ελληνικό εργοτάξιο της Ulen ήταν ένα από αυτά.

«Το έργο της Ulen στην Ελλάδα είχε μια σημαντική τεχνική δυσκολία, τη σηραγγα Μπογιατίου. Στην διάνοιξη και κατασκευή της αξιοποίησε μηχανικούς από το εξωτερικό, συγκεκριμένα έφερε Αμερικανούς εργοδηγούς (βρετανικής καταγωγής) που είχαν εργαστεί στα μετρό του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης και είχαν διανοίξει επίσης την μεγάλη σήραγγα για την υδροδότηση της Νέας Υόρκης. Υπό τη δική τους καθοδήγηση τα ελληνικά συνεργεία άνοιξαν τη σήραγγα Μπογιατίου- δεν υπήρχε, τότε, καμία σχετική, εξειδίκευμένη για ένα τέτοιο εγχείρημα τεχνογνωσία στην Ελλάδα».

• Πόσο πρωτοποριακό πρότζεκτ ήταν η σήραγγα Μπογιατίου για την Ελλάδα του Μεσοπολέμου;

• Υπήρξε σίγουρα το πλέον πρωτοποριακό από τα υποέργα της κατασκευής του δικτύου διανομής νερού. Για την εποχή της ήταν ένα αξιοσημείωτο τεχνικό επίτευγμα: το μήκος της φτάνει τα 13.4 χμ., περαιώθηκε σε 4,5 χρόνια (αντί των 8 που εκτιμούσε το ελληνικό δημόσιο ότι θα χρειαστούν), και εργάστηκαν σε αυτή 450 άνθρωποι σε 24ωρη βάση, σε βάρδιες. Όπως φαίνεται και στις φωτογραφίες το άνοιγμά της σήραγγας είναι αρκετά μεγάλο (2,30 μέτρα) για να σταθεί ένας άνθρωπος όρθιος μέσα στη διαδρομή της. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η στιγμή που ενώθηκαν (περίπου στη μέση αυτής) τα δύο άκρα της σήραγγας- το ένα τμήμα της ξεκινούσε από τη Χελιδονού και το άλλο από τη λίμνη.

• Να αναφερθούμε και στο δίκτυο διανομής του νερού, μέχρι το κάθε σπίτι της πόλης. Είναι κι αυτό ένα σπουδαίο τεχνικό έργο.

• Σίγουρα. Η πόλη ήταν πολύ μικρότερη από ότι σήμερα, όμως, μεγάλωνε με ταχείς ρυθμούς. Υπήρχε μόνο ένας επιβλέπων μηχανικός για ένα μεγάλο έργο, αφού εκτεινόταν σε όλο το Λεκανοπέδιο- «Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων». Όπως φαίνεται και από τις φωτογραφίες του αρχείου της ΕΥΔΑΠ, σκαβόταν όλη η πόλη: ένωναν σωλήνες που τους στεγανοποιούσαν επιτόπου με μολύβι. Και είχαν επιλέξει υψώματα σε κάθε περιοχή/ γειτονιά όπου υπήρχαν δεξαμενές και από εκεί οι αγωγοί μέχρι να φτάσουν σε κάθε σοκάκι και οικία ολοένα μίκραιναν.

• Ο οικισμός του εργοταξίου; Έζησαν εκατοντάδες εργάτες, κάποιοι μαζί με τις οικογένειές τους εκεί.

• Έχουνε υπάρξει ξανά οικισμοί ιδιωτικής πρωτοβουλίας δίπλα σε εργοστάσια, όχι όμως σε εργοτάξιο. Ο συγκεκριμένος ήταν και πολύ μεγάλων διαστάσεων- ζούσαν εκεί χίλια άτομα και είχε όλες τις βασικές υποδομές: μαγειρείο, εκτροφείο, φούρνο, παντοπωλείο, φαρμακείο, νοσοκομείο. Ήταν ένα μικρό χωριό, που δυστυχώς το μεγαλύτερο τμήμά του γκρεμίστηκε, παραμένουν μόνο τρία κτίρια. Θα ήταν πολύ διαφορετική η εικόνα της περιοχής αν είχε διασωθεί ο οικισμός. Ήταν μονώροφα και διώροφα κτίρια, ευήλια και ευάερα σπίτια, όλα τους προσεγμένες σαν κατασκευές. Έχουμε ακόμα τα σχέδιά τους- υπήρχαν κατοικίες (και διπλοκατοικίες) για οικογένειες αλλά και κτίματα που λειτουργούσαν ως ξενώνες για «άρρενες μονήρεις». Κοντά στον οικισμό υπήρχε και δημόσιο σχολείο για τα παιδιά των εργατών και μηχανικών που ζούσαν στον οικισμό- ήταν το Δημόσιο Σχολείο όχι του Μαραθώνα, αλλά του «Εργοταξίου Μαραθώνα».

• Η εικαστική αξία του Φράγματος Μαραθώνα; Είναι φτιαγμένο από μάρμαρο, κατάλευκο πεντελικό μάρμαρο άλλωστε...

• Η επένδυσή του είναι όντως μαρμάρινη, από μάρμαρο της κοντινής Πεντέλης. Έκτιζαν πρώτα την επένδυση και μετά «γέμιζαν» το διάκενο με μπετόν. Μαρμάρινος είναι επίσης ο υδατόπυργος και, φυσικά, ο ναός. Το μάρμαρο χρησιμοποιήθηκε για δύο λόγους- πρώτον γιατί σαν υλικό υπήρχε άφθονο στην περιοχή, έφτιαξαν μόνο ένα νταμάρι σε μικρή απόσταση. Ο δεύτερος λόγος που οδήγησε στην επιλογή του μαρμάρινου «καλουπιού» στο Φράγμα Μαραθώνα είναι ο συμβολισμός που επεδίωκε τόσο η ελληνική κυβέρνηση όσο και η Ulen: τη σύνδεση με το αρχαίο ελληνικό παρελθόν, κάλλος και κλέος. Υπήρχε πολύ μεγάλη ανάγκη, ειδικά εκείνη την εποχή, να γίνει αυτή η σύνδεση.

• Ο ναός;

• Είναι πιστό αντίγραφο του Θησαυρού που έκτισαν οι Αθηναίοι στους Δελφούς ως ανάθεμα για τη μεγάλη τους νίκη κατά των Περσών στο Μαραθώνα. Και ο ναός είναι κατασκευασμένος με σκελετό από μπετόν που έχει, όμως, επενδυθεί με μάρμαρο. Στο θεμέλιο του βρίσκονται οι βάνες που ελέγχουν τη ροή του νερού- συμβολίζει λοιπόν και ένα «άδυτο» από όπου κανονίζεις κάτι τόσο σημαντικό, την ύδρευση μιας πόλης. Και όπως οι Αθηναίοι στον Μαραθώνα νίκησαν τους Πέρσες, η σύγχρονη πόλη στον ίδιο ακριβώς τόπο νίκησε το πρόβλημα της λειψυδρίας που, ανέκαθεν, την τυραννούσε. Βέβαια από τη δεκαετία του ’40 ακόμα χρειάστηκαν ενισχύσεις- το Κακοσάλεσι, η Υλίκη και αργότερα ο Μόρνος και ο Εύηνος.

• Να μιλήσουμε και για τους ανθρώπους που δούλεψαν στο Φράγμα Μαραθώνα, μηχανικούς και εργάτες;

• Οι εργάτες ήταν κυρίως Μικρασιάτες πρόσφυγες και ντόπιοι αρβανίτες, κάτοικοι των γύρω χωριών. Το μεγαλύτερο ποσοστό του τεχνικού προσωπικού ειναι Αμερικανοί, μάλλον λίγοι είναι οι Έλληνες μηχανικοί που εργάστηκαν στην κατασκευή του. Υπήρξαν αρκετοί αλλοδαποί επίσης εμπειροτέχνες, όπως οι άνθρωποι που βοήθησαν στη διάνοιξη της σήραγγας Μπογατίου. Συνεισέφεραν, όμως, στο έργο και μηχανικοί από το Ελληνικό Δημόσιο, από την Επιτροπή Ελέγχου και από την Ελληνική Εταιρεία Υδάτων. Αρκετοί από αυτούς την τεχνογνωσία που είχαν ως δημόσιοι νομομηχανικοί την προσέφεραν και ως εργαζόμενοι της Ulen στην ίδια την εταιρεία. Και αντιστρόφως, υπήρξαν άλλοι που αρχικά εργάστηκαν ως μηχανικοί της Ulen και λίγο αργότερα την τεχνογνωσία που αποκόμισαν εκεί την μετέφεραν στον ελληνικό δημόσιο τομέα. Τα στελέχη καριέρας, τότε, επεδίωκαν αυτό το εργασιακό «πήγαινε- έλα».

• Υπήρχαν κόντρες; Ελληνικού Δημοσίου και Ulen, ή Ελλήνων και Αμερικανών μηχανικών;

• Ναι, αυτό προκύπτει από δικαστικά έγγραφα: μια μεγάλη κόντρα μεταξύ του Δημοσίου από τη μια πλευρά και της Ελληνικής Εταιρείας Υδάτων και της Ulen από την άλλη. Ελληνική Εταιρεία Υδάτων και Ulen λειτουργούσαν ως ένα βαθμό ως ένα πράγμα. Η Ελληνική Εταιρεία Υδάτων μπορούσε να εισηγηθεί τιμολογιακή πολιτική στο κράτος, όχι όμως και να την αποφασίσει. Το ελληνικό δημόσιο και η Ulen είχαν διαφορετική κουλτούρα- οι Αμερικανοί είχαν μάθει να δουλεύουν με άλλο τρόπο και είχαν πολύ μεγαλύτερη εμπειρία. Μπορούμε να πούμε ότι οι Αμερικανοί επέλεγαν τον πιο γρήγορο και οικονομικό τρόπο, ακόμα κι αν αυτός ήταν κάπως «πειραματικός», οι Έλληνες μηχανικοί εργάζονταν περισσότερο “by the book”, ήταν όμως πολύ στέρεα επιστημονικά καταρτισμένοι. Οι Έλληνες πάντως βγήκαν ωφελημένοι, κέρδισαν νέες γνώσεις και έκτισαν ένα database για ανάλογα έργα.

• Πόσα χρόνια εργάστηκαν αυτοί οι άνθρωποι στον Μαραθώνα;

• Το φράγμα ολοκληρώθηκε το 1929 αλλά το δίκτυο ύδρευσης και λοιπές εργασίες τελείωσαν το 1931. Η τελετή παράδοσης του έργου, το έγγραφο της οποίας εκτίθεται κιόλας, έγινε στις 3 Ιουνίου του 1931. O Henry Ulen χάρισε τότε, τιμητικά, στον Ελευθέριο Βενιζέλο έναν κρουνό...

• Και τότε άρχισε να υδρεύεται η Αθήνα από τον Μαραθώνα;

• Ναι. Σταδιακά είχαν ξεκινήσει να υδρεύονται κάποιες περιοχές από τα προηγούμενα χρόνια και όσα το έργο προχωρούσε, αλλά η πλήρης ύδρευση της πόλης από το φράγμα του Μαραθώνα ξεκίνησε το 1931.

«Από ένα φράγμα μαρμάρινο, σαν έργο τέχνης»- μεταξύ των ασπρόμαυρων εικόνων δεν μπορώ να αποφύγω την αυτόματη σύνδεση υψηλής τεχνικής και τέχνης».