Η σχέση με τον πατέρα και τη μητέρα του, το στίγμα του ψυχιατρείου, τα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του, που ήταν τα «πιο άνετα, ευτυχισμένα και δημιουργικά του χρόνια», οι μαρτυρίες μέσα από τα περίφημα κατάστιχα, ο τρόπος με τον οποίον ο «Ροντέν της Ελλάδας» ανανέωσε τη γλυπτική με τα ελάχιστα μέσα που μπορούσε να έχει στη διάθεσή του, πηλό και σχέδια -ακόμη και στους τοίχους του σπιτιού του.
Η κ. Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, ομότιμη καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών ΑΠΘ, διευθύντρια του Τελλογλείου Ιδρύματος και επιμελήτρια της έκθεσης «Γιανούλης Χαλεπάς: ΔΟΥΝΑΙ και ΛΑΒΕΙΝ», που παρουσιάζεται στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ σε συμπαραγωγή με το Onassis Culture, απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost για τον «μεγάλο μοντέρνο» της νεοελληνικής γλυπτικής και με αφορμή την έκθεση φωτίζει τις ρωγμές και τα ίχνη του μυθιστορηματικού βίου του.
-Έχετε ασχοληθεί ιδιαίτερα με το έργο του Γιανούλη Χαλεπά. Τι ήταν αυτό που κέντρισε κατ’ αρχάς το ενδιαφέρον σας για τον γλύπτη;
Η πρώτη εντύπωση ήταν η διαφορά που είχε το έργο του από την Κοιμωμένη που γνωρίζαμε όλοι και τα λίγα έργα της α’ περιόδου. Και επίσης τα σχέδια που αρχικά μου φάνηκαν δύσκολα, απροσπέλαστα, μια πρόκληση να ξεδιαλύνω το «κουβάρι» -τι ήθελε να πει.
-Ποιά ήταν η σχέση με τον πατέρα του; Όταν αρχίζουν να παρουσιάζονται τα πρώτα σημάδια ψυχικής ασθένειας (πάνω στην άνθιση του ταλέντου του κι ενώ έχει δημιουργήσει το κορυφαίο έργο του, την Κοιμωμένη), ποιά ήταν η αντίδραση του πατέρα; Υπάρχουν σχετικές μαρτυρίες;
Είναι δύσκολο να μιλήσουμε για τη σχέση πατέρα και γιου, γιατί λείπουν βεβαιωμένα στοιχεία. Υπάρχουν μόνο ενδείξεις. Ο πατέρας του τον ήθελε έμπορο, ενώ ο ίδιος είχε από νωρίς δείξει την κλίση του στη γλυπτική. Ωστόσο μετακόμισε στην Αθήνα και ο Γιανούλης σπούδασε τελικά στο Σχολείο των Τεχνών με δάσκαλο τον Δρόση. Η παραγγελία της Κοιμωμένης έγινε στο εργαστήριο του πατέρα του και του ανέθεσε το γλυπτό έργο φροντίζοντας να πάρει το μερίδιο της αμοιβής του. Ο πατέρας του έλειπε συχνά σε ταξίδια μια και οι επιχειρήσεις του ήταν απλωμένες σε Σμύρνη, Μ. Ασία, Ρουμανία, Βουκουρέστι, Αγ, Όρος, κ.α.
“Η συγκινητική «διπλή ανάγνωση» των καταστίχων, από τη μια μαρτυρία για τις δραστηριότητες του εργαστηρίου, και μετά τα σχέδιά του πάνω από αυτά, δημιούργησαν ένα πλέγμα αμφίδρομων πληροφοριών πολύ γοητευτικών που συχνά πλησίαζε το αστυνομικό μυθιστόρημα”
Δεν μπορούμε να πούμε ότι ευθύνεται για την ασθένεια του γιου του. Προσπάθησε να τον βοηθήσει στέλνοντάς τον με συνοδό τον μικρότερο αδερφό του Νικόλαο σε ένα μεγάλο ταξίδι στην Ιταλία, Νάπολη, Ρώμη, Φλωρεντία, όπου επισκέφθηκαν μουσεία, μνημεία ναούς κτλ. Ωστόσο, δεν ήταν αρκετό και όταν η ασθένειά του χειροτέρεψε απόμενε η λύση του Ψυχιατρείου. Γιατί στην Κέρκυρα; Δεν υπάρχουν στοιχεία για την απόφαση. Μόνο εικασίες που δεν επιβεβαιώνονται.
-Η σχέση με την αυστηρή, καταπιεστική μητέρα του ήταν δύσκολη εξαρχής και συνεχίστηκε στο ίδιο μοτίβο μέχρι το τέλος της ζωής της.
Και εδώ μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν. Η μητέρα του ήταν αυστηρή προφανώς γιατί ήταν εκείνη που φρόντιζε την οικογένεια όταν έλειπε ο σύζυγός της σε διάφορες δουλειές. Η διάλυση της επιχείρησης Βουκουρεστίου 1887-88 συμπίπτει χρονικά -και ίσως δεν είναι τυχαίο -με την επιδείνωση της ασθένειας του Γιανούλη.
Στην Τήνο μετά τον θάνατο του πατέρα του, όπου μένει με τη μητέρα του είναι πλέον ένας ώριμος άνδρας 52 χρόνων με το στίγμα του ψυχιατρείου. Τότε η μητέρα του τού απαγορεύει σύμφωνα με μαρτυρίες τη γλυπτική καθώς τη θεωρεί αιτία της ασθένειας.
Όλες οι δυστυχίες, οικονομικά προβλήματα τρία από τα παιδιά της με προβλήματα υγείας (εκτός του Γιανούλη και ο Αριστοκλής και η Κατερίνα) είναι φυσικό να έχουν σκληρύνει τη συμπεριφορά της, μετατρέποντάς τη πιστεύω σε μια άλλη τραγική μορφή στην οικογένεια.
-Ποιά είναι όλα αυτά τα χρόνια της έρευνας σας για τον Χαλεπά η σημαντικότερη ανακάλυψη σας; Το στοιχείο για τη ζωή και την τέχνη του που σας συγκινεί;
Από την αρχή της επαφής μου με το θέμα Χαλεπάς εντυπωσιάστηκα από τα σχέδιά του, από τον τρόπο που σκέφτεται σχεδιάζοντας -και με την εξοικείωση που φέρνει η μελέτη όλου του έργου του μπορώ να πω ότι καταλαβαίνω με αρκετή άνεση πλέον τη γλώσσα του, τη γραφή του, παρόλο που υπάρχουν ακόμη πολλά αινιγματικά στοιχεία.
Επιπλέον η συγκινητική «διπλή ανάγνωση» των καταστίχων, από τη μια μαρτυρία για τις δραστηριότητες του εργαστηρίου, της επιχείρησης, με αναπόφευκτες πληροφορίες για την καθημερινότητα της ζωής τους, και μετά τα σχέδιά του πάνω από αυτά με τον «αυτοματισμό» γραφής που τα διακρίνει, δημιούργησαν ένα πλέγμα αμφίδρομων πληροφοριών πολύ γοητευτικών που συχνά πλησίαζε το αστυνομικό μυθιστόρημα.
-Αφετηρία της έκθεσης είναι η πρόσφατη απόκτηση ενός μεγάλου συνόλου γλυπτών και σχεδίων από το Ίδρυμα Ωνάση. Πρόκειται για ένα μέρος της σπουδαίας συλλογής της Ειρήνης και Βασιλείου Χαλεπά, ανιψιών του καλλιτέχνη, οι οποίοι τον Αύγουστο του 1930 τον έφεραν από την Τήνο στην Αθήνα, όπου δημιούργησε περισσότερα από 40 έργα και πάρα πολλά σχέδια στα τελευταία 8 χρόνια της ζωής του. Τα οποία αυτά χρόνια πώς ήταν;
Οπωσδήποτε πρέπει να ήταν τα πιο άνετα, ευτυχισμένα και δημιουργικά του χρόνια. Βρέθηκε ξαφνικά σε ένα σπίτι με φροντίδα, με τρία κοριτσάκια να παίζουν γύρω του, με τρεις όμορφές και νέες ανιψιές, με τον θαυμασμό του πνευματικών ανθρώπων της εποχής και των ομότεχνών του, σε ένα σπίτι με καθημερινές επισκέψεις αξιόλογων ανθρώπων που έρχονταν να δούν και να θαυμάσουν από κοντά τον γηραιό καλλιτέχνη. Σίγουρα απολάμβανε τον θαυμασμό, έστω κι αν πάντα είχε την αίσθηση ότι δεν καταλαβαίνουν απόλυτα το έργο του.
-Τα highlight της έκθεσης; Εάν σας ζητούσα να επιλέξετε πέντε από τα συνολικά 150 έργα, ποιά θα ήταν αυτά;
Πρώτα το μεγάλο Παραμύθι της Πεντάμορφης ΙΙ, το πρώτο χρονολογημένο έργο του στην Τήνο το 1918 μετά τον θάνατο της μητέρας του, ένα καταπληκτικό έργο σαν σύνθεση, δομή, αλλά κυρίως με πολλή φαντασία και τόλμη.
Τον Οιδίποδα και την Αντιγόνη του 1930, το πρώτο έργο που δημιούργησε στην Αθήνα, φόρο τιμής στην ανιψιά του, αλλά και πολύ εκφραστικό έργο για την απόδοση του θέματος.
Το πορτρέτο της ανιψιάς του Ευτυχίας στην Αθήνα, την προτομή της με τη μορφή του να ονειροπολεί στο πίσω μέρος του γλυπτού.
Τον μεγάλο ανάγλυφο Αρχάγγελο κυρίως για την έκφραση του προσώπου του, που βρίσκεται «αλλού», σε μια εσωτερική ενόραση, και τέλος το «Κονιάκ», ένα μικρό πρόπλασμα που αποδίδει καταπληκτικά το τρίκλισμα της ηλικιωμένης μεθυσμένης γυναίκας που θέλει να ρουφήξει και την τελευταία σταγόνα με μια ρυθμική στροφή διαγώνιων μοτίβων.
-Τι καινούργιο έφερε ο Χαλεπάς ; Με ποιόν τρόπο ανανέωσε την τέχνη της γλυπτικής;
Μας εντυπωσιάζει πως με ελάχιστα μέσα που μπορούσε να έχει στη διάθεσή του, πηλό και σχέδιο (βλ. σε κατάστιχα, σχέδια στους τοίχους του σπιτιού του κτλ.) επιμένει να ερευνά την τέχνη του, τον όγκο, την ισορροπία, τον χώρο, τα μοτίβα, με λιγοστά πρότυπα από παράδοση ή αρχαιότητα που είχε διαθέσιμα και να προχωρεί σε δικές του λύσεις που πάντα σχετίζονται με την ψυχογραφική απόδοση ενός συγκεκριμένου θέματος, μιας «δραματικής» στιγμής που επιλέγει να αποδώσει (Μήδεια, Σάτυρος ή ό,τι άλλο).
-Ο Χαλεπάς έχει χαρακτηριστεί κατά καιρούς (και τηρουμένων των αναλογιών) ως ο Έλληνας Βαν Γκογκ. Σας βρίσκει σύμφωνη ο χαρακτηρισμός;
Είναι καλύτερα να μη μας παγιδεύουν οποιεσδήποτε συγκρίσεις, γιατί τότε του αφαιρούμε την απόλυτα προσωπική δημιουργική ματιά, παγιδεύοντάς τη αναγκαστικά σε προκαθορισμένες οπτικές ή συμβάσεις.
Καλύτερα είναι να δούμε τον Χαλεπά ως δημιουργό του έργου που άφησε που μπορεί να είναι από μόνο του σημείο αναφοράς για τη γλυπτική δημιουργία.
«Σε όλο το έργο του Γιανούλη, το «αμφίδρομο» δίνω-παίρνω, κατά το ΔΟΥΝΑΙ και ΛΑΒΕΙΝ στα κατάστιχα λογαριασμών της επιχείρησης του πατέρα του, μοιάζει μοιραία να καθορίζει τη διαδικασία της δημιουργικής του πορείας, αποδεικνύοντας τη δύναμη της αμοιβαιότητας στον καλλιτεχνικό τομέα. «Λαβείν», δηλαδή δάνεια, αναφορές, επιδράσεις από έργα του πατρικού εργαστηρίου ή άλλους συνεργαζόμενους καλλιτέχνες (π.χ. αναφορές στον Ξυλοθραύστη του Φιλιππότη ή στο ανάγλυφο Καλλιβούρσου), ή από έργα της αρχαιότητας (προτομή Δημητρίου Πολιορκητή, μικρό κεφάλι κόρης από αττικό επιτύμβιο, Αφροδίτη Άργους κ.ά.), στα οποία στηρίζει συχνά το δικό του, νέο δημιούργημα. Αλλά και «Δούναι», δηλαδή νέα δική του δημιουργία, παραγωγή, στο πατρικό εργαστήριο, όπως η Κοιμωμένη, ο Σάτυρος και ο Έρωτας, το Άγαλμα κόρης (Πύργος Τήνου), το επιτύμβιο της οικογένειας Β. Φωτίου και η σημασία τους για τον Άγγελο στο Βουκουρέστι, τον Άγγελο στο Λεωνίδιο κ.ά.» Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά.
Info
«Γιανούλης Χαλεπάς: ΔΟΥΝΑΙ και ΛΑΒΕΙΝ»
Στην έκθεση παρουσιάζονται περισσότερα από 150 έργα (γλυπτά, σχέδια, κατάστιχα). 80 από αυτά ανήκουν στη Συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση, ενώ τα υπόλοιπα είναι δάνεια από άλλους οργανισμούς, συλλέκτες και μουσεία.
Τελλόγλειο Ίδρυμα, Αγίου Δημητρίου 159A, 546 36, Θεσσαλονίκη
Διάρκεια έκθεσης έως Κυριακή 5 Ιουνίου 2022.
Ωράριο λειτουργίας εκθεσιακού: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9:00-14:00, Τετάρτη 9:00-14:00 & 17:00-21:00, Σάββατο και Κυριακή 10:00-18:00, Δευτέρα κλειστά.
Είσοδος: 5 €
Τηλ. Υποδοχής του Ιδρύματος: 2310247111