Αιγαιο-καραϊβικά παράδοξα

Το έργο του υπερρεαλιστή ποιητή και εικαστικού Νίκου Εγγονόπουλου «Μπολιβάρ, ένα ελληνικό ποίημα» βρίθει παραδόξων εικόνων και αινιγματικών αντιπαραθέσεων. Λήγει με ρητορική ερώτηση η οποία, απευθυνομένη στον βενεζουελανό Eλευθερωτή, περικλείει ένα γεωγραφικό παράδοξο: 

«στρατηγέ

τι ζητούσες στη Λάρισα

συ

ένας

Υδραίος;» 

Γραμμένο το 1942-3 κατά τα σκοτεινά χρόνια της ναζιστικής Κατοχής, το ποίημα είναι, κατά μίαν έννοια, έξαλλο εθνεγερτικό σάλπισμα το οποίο εκ πρώτης όψεως δοξάζει τον αριστοκράτη στρατηγό Σίμωνα Μπολίβαρ (Simón Bolívar). Ο υμνούμενος είναι, τρόπον τινά, το alter ego του αρβανίτη οπλαρχηγού Οδυσσέα Ανδρούτσου (που το όνομά του παραπέμπει, βέβαια, στον μυθικό Οδυσσέα) και μετενσάρκωση του μαρμαρωμένου Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. 

Ο Ανδρούτσος και ο Μπολίβαρ είναι ’παρόμοια σύμβολα΄(κατά το σχόλιο του Εγγονόπουλου), ενωμένα μέσα από μια φολιδωτή, υπερκόσμια απελευθερωτική γεωγραφία. Στον φαντασιακό χάρτη του Εγγονόπουλου ένας μυστικός μεσημβρινός διασχίζει τα Βαλκάνια και ιδιαίτερα την Ελλάδα του 19ου και του 20ου αιώνα, και τα τροπικά δάση, τα βουνά και τους κάμπους της Λατινικής Αμερικής. Το πολύχρωμο Καραϊβικό αρχιπέλαγος και το αυστηρό Αιγαίο, το Καράκας και η Καστοριά, το Περού και η Βόρεια Ήπερος είναι παράλληλοι αλλά συνάμα επικαλυπτόμενοι τόποι, με επίκεντρο την Ύδρα, «σύμβολο της Ελευθερίας», όπως την χαρακτηρίζει ο ποιητής σε επεξηγματική σημείωση. 

Χάρη στον λευκό γαιοκτήμονα Μπολίβαρ και τα στρατεύματά του, αποτελούμενα στη συντριπτική πλειονότητά τους από μη λευκούς γηγενείς (με «πρόσωπο σκούρο, και χείλια πλατειά, κι’ ολόλευκα δόντια» κατά τον Εγγονόπουλο), πέντε νοτιοαμερικανικά κράτη απελευθερώθηκαν από την Ισπανική Αυτοκρατορία στο διάστημα 1817-24. 

Οι αιματηροί αγώνες υπό τον Μπολίβαρ στις αποικίες Βενεζουέλα, Κολομβία, Εκουαντόρ (Ισημερινό), Περού και τη μετέπειτα Βολιβία (η οποία πήρε το επώνυμό του) δεν ήσαν άγνωστοι στην οθωμανοκρατούμενη Ελλάδα και την Ευρώπη. Οι πρόδρομοι αγώνες των Νοτιοαμερικανών εμπνεύσθηκαν από τον γαλλικό Διαφωτισμό, ο οποίος, εν εσχάτη αναλύσει (και απλουστεύω εδώ) άντλησε κορυφαία, καταστατικά πρότυπα από την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία. Εξ ου και η αναφώνηση του ποιητή-υμνητή, «Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας» (κατά την ισοκράτεια αρχή ότι Έλληνες είναι οι της ημετέρας παιδείας μετέχοντες).

Η αλληλοδιείσδυση της εθνεγερσίας της υπόδουλης Λατινικής Αμερικής και της κατοχικής Ελλαδος του ’40 κάνει τον ποιητή να πει στον Μπολίβαρ: «Ένα μονάχα είναι γνωστό, πως είμαι γυιός σου». 

Διάβαζα το ποίημα του Εγγονόπουλου την ήμερα της «επείγουσας», κατά τα επίσημα διπλωματικά δελτία Tύπου, συνάντησης του τούρκου Υπουργού Εξωτερικών Μελβούτ Τσαβούσογλου με τον βορειοαμερικανό ομόλογό του Μάικ Πομπέιο στον Άγιο Δομήνικο στην Καραϊβική (16/8)˙ η συνάντηση έγινε με αφορμή, επί λέξει, «τις εντάσεις στην ανατολική Μεσόγειο». 

Την επομένη ο κ. Τσαβούσογλου μετέβη με μεγάλη ακολουθία στην όμορη Αϊτή, για να συζητήσει “ηλεκτροδότηση και θέματα διμερών σχέσεων” με τον πρόεδρο της χώρας. Για την ακρίβεια, διάβαζα το «ελληνικό» αυτό ποίημα, όπως βαφτίζεται στον υπότιτλο, ενώ, κατόπιν διαδικτυακής συνεννοήσεως, παρακολουθούσε την ισπανική μετάφραση συνάδελφός μου στη Μοζαμβίκη. Και οι δύο μας κλασικοί φιλόλογοι και ως εκ τούτου ευαίσθητοι σε επικούς καταλόγους όπως είναι ο περιβόητος «κατάλογος των πλοίων» στη Β′ ραψωδία της Ιλιάδος, σταθήκαμε στη συστάδα στίχων με την κελαρυστή γεωγραφική απαρίθμηση: 

“Μπολιβάρ! Κράζω τ′ όνομά σου ξαπλωμένος στην κορφή του βουνού Έρε,
Την πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας.
Από δω η θέα εκτείνεται μαγευτική μέχρι των νήσων του Σαρωνικού, τη Θήβα,
Μέχρι κει κάτω, πέρα απ′ τη Μονεβασιά, το τρανό Μισίρι,
Αλλά και μέχρι του Παναμά, της Γκουατεμάλα, της Νικαράγουα,
του Oντουράς, της Αϊτής, του Σαν Ντομίνγκο, της Βολιβίας,
της Κολομβίας, του Περού, της Βενεζουέλας, της Χιλής,
της Αργεντινής, της Βραζιλίας, Oυρουγουάη, Παραγουάη, του Ισημερινού,
Ακόμη και του Μεξικού”. 

Αν αντιπαραβάλει κανείς― αν επιθέσει επάλληλα― τις δύο γεωγραφίες ηρωισμού, την ομηρική και τη μπολιβάρεια, διαπιστώνει ότι ο αμερικανικός κατάλογος εκτείνεται σχεδόν εξ ολοκλήρου σε διηπειρωτικές διακλαδώσεις. Αυτό όμως ουδόλως ξενίζει τον μέσο νοτιοαμερικανικό αναγνώστη, καθόσον η Λατινική Αμερική έχει ελάχιστα νησιά, τα περισσότερα νοτιοανατολικά της Φλόριδας (ΗΠΑ): ανάμεσά τους είναι η Κούβα, η σημερινή Δομηνικανή Δημοκρατία, Αϊτή, Ιαμαϊκή, Αγία Λουκία (St. Lucia). Είναι πολύ φυσικό να γλιστράει ο Όμηρος στην χαρτογράφησή του από την ηπειρωτική “Ελλάδα” και Μικρά Ασία σε νησιά και τούμπαλιν. Εκείνο που εντυπωσίασε τη συνάδελφο ήταν μια γεωγραφική ανακολουθία, η ζιγκ-ζαγκ κίνηση: ο Εγγονόπουλος τοποθετεί τον Άγιο Δομήνικο (Σαν Ντομίγκο) πλάι στη Βολιβία για να μεταπηδήσει βορειοδυτικά στην Κολομβία, κ.λπ. Αλλά πλοηγός της ποίησης είναι συχνά η μουσικότητα, όχι η γεωγραφική ακρίβεια (όπως ομολογεί εμμέσως ο Εγγονόπουλος σε σημείωση). 

Ο εξωτικός Άγιος Δομήνικος, τόπος συνάντησης των δύο υπουργών! Τόπος επείγουσας συνάντησης Ανατολής και Δύσης επ’ αφορμή των φιλοπόλεμων τουρκικών διεκδικήσεων στο Αιγαίο. Την πόλη Άγιο Δομήνικο ίδρυσε ο γενοβέζος Χριστόφορος Κολόμβος το 1498 κατά το τρίτο (και προτελευταίο) ταξίδι του στον Νέο Κόσμο. Έξι χρόνια νωρίτερα, το 1492-3, είχε ιδρύσει δυτικότερα στο ίδιο νησί― την Ισπανιόλα (Hispaniola)― την πρώτη ευρωπαϊκή αποικία- εμπροσθοφυλακή στις Αμερικές: την La Navidad. Η θέση αυτή ευρίσκεται στη σημερινή Αϊτή.  

Ο Κολόμβος δεν θα έφτανε στην Αϊτή το 1492 (μετά από μία στάση σε απροσδιόριστο νησάκι στις Μπαχάμες), αν δεν είχε μελετήσει (σε λατινική μετάφραση) τη Γεωγραφία του έλληνα χαρτογράφου και αστρονόμου Κλαυδίου Πτολεμαίου (περίπου 130-75 μ.Χ.) από την Αλεξάνδρεια. Όχι μόνο είχε διαβάσει τη Γεωγραφία, αλλά νέος ακόμη, είχε διανθίσει το αντίτυπό του με σχόλια γραμμένα σε ατελή λατινικά. Ίσως η μεγαλύτερη ανακάλυψη επί των ημερών του Κολόμβου δεν ήταν η Αμερική αλλά η Γεωγραφία του Πτολεμαίου. Κατ’ ακρίβειαν, ήταν ο Μάξιμος Πλανούδης, βυζαντινός λόγιος (και λατινομαθής μοναχός) ο οποίος περί το 1290 ανέσυρε τη Γεωγραφία από την αφάνεια, φροντίζοντας για την αντιγραφή χειρογράφων του έργου, εφοδιασμένων με λεπτομερείς χάρτες του κόσμου. Οι χάρτες αυτοί ίσως να βασίζονταν αδρομερώς σε αυτούς του Πτολεμαίου. Τη δεκαετία 1320-30 ο διανοούμενος Νικηφόρος Γρηγοράς, έχοντας ιδρύσει διδασκαλείο στη Μονή της Χώρας—το καθολικό της οποίας μετατράπηκε προ ημερών σε τζαμί—έγραψε εκτενή σχόλια πάνω στη Γεωγραφία. Ο υπομνηματισμός αυτός δείχνει το πολλαπλασιαζόμενο ενδιαφέρον για την επιστημονική γεωγραφία το οποίο πιθανώς μεταδόθηκε στην κραταιά γενοβέζικη παροικία στον Γαλατά της Κωνσταντινούπολης ήδη τον 14ον αιώνα.  

 Ο Πτολεμαίος ήταν, εντούτοις, παρωχημένος οδηγός για τη ναυσιπλοΐα. Ως αυθεντία την οποία μεταλαμπάδευσε το Βυζάντιο στη Δύση, άσκησε γοητεία ιδιαίτερα από το 1407 και έπειτα, όταν μεταφράστηκε (εκ νέου) στα λατινικά και έγινε εικονογραφημένο best seller. Η παράδοση όπως αποκρυσταλλώθηκε στη Γεωγραφία ήταν καταδυναστευτική. Κατά τον καθηγητή ιστορίας στο Πρίνστον Άντονυ Γκράφτον (Anthony Grafton), ο Πτολεμαίος προσέφερε το θεωρητικό έναυσμα για τα ταξίδια των θαλασσοπόρων, τα οποία όμως ανέτρεψαν περίτρανα την αρχαιοελληνική γεωγραφία. Ο υπερβολικά μικρός υπολογισμός της περιμέτρου της γης από τον Πτολεμαίο ενεθάρρυνε την τολμηρή υπόθεση του Κολόμβου ότι μπορούσε, πλέοντας δυτικά των Καναρίων Νήσων (του κέντρου του κόσμου κατά τον αρχαίο γεωγράφο), να φθάσει αρκετά γρήγορα στην Κίνα και Ιαπωνία.  

Αν στην Αϊτή (που ο Κολόμβος ταύτισε με την Ιαπωνία) αναποδογυρίστηκε το 1492 η αισιόδοξη ελληνική γεωγραφία, τρεις αιώνες αργότερα τέθηκε εκεί υπό αιματηρή αμφισβήτηση η ιδέα της αποικιοκρατίας και υποδούλωσης. Το νησί αυτό υπήρξε ισπανική και εν συνεχεία γαλλική κτήση, ουσιαστικά αποθετήριο σκλάβων από τη δυτική Αφρική. Ο χαϊτινός δούλος Τουσέν Λ’ Ουβερτίρ (François-Dominique Toussaint L’ Οuverture) ηγήθηκε της εξέγερσης δούλων του 1791 η οποία κατέληξε, μετά από 14ετή πόλεμο, στην κήρυξη της ανεξαρτησίας της χώρας το 1804. Ήταν η δεύτερη αμερικανική κοινωνία μετά τις ΗΠΑ η οποία αποτίναξε τον ζυγό της αποικιοκρατίας, η δε Αϊτινή Επανάσταση ήταν η πρώτη επανάσταση δούλων στις Αμερικές. Όπως έχει παρατηρήσει ο καθηγητής Τσαστήν (J.C. Chasteen), η Επανάσταση της Αϊτής έδειξε εν τοις πράγμασι την απήχηση των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης (και της νεοκλασικής κουλτούρας, θα προσέθετα) στη Λατινική Αμερική. Ο αγώνας στην Αϊτή συγκίνησε τότε και πολλούς Έλληνες, ιδίως στη Γαλλία. 

Ο πρώτος πρόεδρος της απελευθερωμένης Αϊτής, ο μιγάς Αλεξάντρ Πέτιον (Alexandre Pétion) βόηθησε με στρατεύματα και πολεμοφόδια τον Σίμωνα Μπολίβαρ το 1815. Ο δεύτερος πρόεδρος, ο επίσης μιγάς Ζαν-Πιέρ Μπουαγιέ (Jean-Pierre Boyer), ήταν σύγχρονος του Ιωάννη Καποδίστρια (και οι δύο γεννήθηκαν τον Φεβρουάριο του 1776, έτους της Επανάστασης των ΗΠΑ). Στις 20 Αυγούστου 1821 ο Αδαμάντιος Κοραής απύηθυνε από το Παρίσι έκκληση προς τον Μπουαγιέ για βοήθεια προς τους αγωνιστές στην Ελλάδα. Εντυπωσιασμένος από την Επανάσταση της Αϊτής, έγραψε εκ μέρους επιτροπής Ελλήνων με σκοπό τη διεθνοποίηση του αγώνος κατά των Οθωμανών. Η απάντηση του Μπουαγιέ, ημερομηνίας 15 Ιαναουαρίου 1822, είναι κατατεθειμένη στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.  

Λόγω των πενιχρών μέσων της χώρας του o Mπουαγιέ δεν μπορούσε να βοηθήσει υλικά τους εξεγερμένους Έλληνες, αλλά προσέφερε κάτι που δεν πρέπει ποτέ να υποτιμηθεί: πρώτη από όλες τις χώρες του κόσμου, η Αϊτή ανεγνώρισε, δια της επιστολής του προέδρου της, τον Απελευθερωτικό Αγώνα των Ελλήνων, την οντότητα της Ελλάδος, και την ιδιότητα των Ελλήνων ως πολιτών. Καταπώς έγραψε ο Μπουαγιέ: 

“ Ο αγώνας σας δεν μπορεί να αφήσει τους Αϊτινούς αδιάφορους. Εμείς, όπως οι Έλληνες, ήμασταν επί πολλά χρόνια υποταγμένοι στην ατιμωτική δουλεία και τελικά συντρίψαμε, με τις ίδιες τις αλυσίδες μας, το κεφάλι της τυραννίας… Ελπίζουμε ο Θεός να προστατέψει τους απογόνους του Λεωνίδα. Πολίτες! Να μεταφέρετε στους συμπατριώτες σας τις θερμές ευχές του λαού της Αϊτής για την απελευθέρωσή σας… Οι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, αφυπνιζόμενοι κατά την ιστορία τους, προσβλέπουν σε τρόπαια άξια της Σαλαμίνος. Είθε να αποδειχθούν αντάξιοι των προγόνων τους και να καθοδηγούνται από τα παραγγέλματα του Μιλτιάδη, και να μπορέσουν, στο πεδίο της νέας Μάχης του Μαραθώνος, να πετύχουν τον θρίαμβο στην ιερά υπόθεση που έχουν αναλάβει για τα δικαιώματα, τη θρησκεία και την πατρίδα τους”. 

Ο Μπουαγιέ ήταν “ωραίος σαν Έλληνας”. Ο κοινός αγώνας που συνέδεε τότε τους Έλληνες με τον λαό της Αϊτής συνεχίζεται, με παραλλαγές, σήμερα στο Αιγαίο.