Του Παναγιώτη Νικολόπουλου, Αναπληρωτή Καθηγητή Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Πριν από δύο μέρες ψηφίστηκε το νομοσχέδιο του Υπουργείου Υγείας για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Σε αντίθεση με τον έντονο και πολύμηνο δημόσιο διάλογο, που πραγματοποιήθηκε για το νόμο 4800/2021, το γνωστό ως νόμο της «συνεπιμέλειας», οι διατάξεις του νομοσχεδίου αυτού ελάχιστα έχουν μέχρι σήμερα απασχολήσει την κοινή γνώμη και σε κάποιο μέρος τους παραμένουν άγνωστες. Κι όμως εισάγουν πολύ σοβαρές ανατροπές στις οικογενειακές σχέσεις και στη διαδικασία απόκτησης παιδιού.
Περισσότερο έχει γίνει γνωστό ότι επεκτείνεται το ανώτατο όριο ηλικίας, στο οποίο θα μπορεί μια γυναίκα να αποκτήσει παιδί με υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, στο 54ο έτος, από το 50ο, που ίσχυε με το ν. 3305/2005 και πρόσφατα είχε επεκταθεί στο 52ο. Ως λόγος της αύξησης προβάλλεται η επιθυμία κάποιων γυναικών, που αναγκάζονται να καταφύγουν στην Αλβανία ή την Κύπρο, όπου ήδη προβλέπεται αυτό το όριο, με συνέπεια να υποβάλλονται σε σοβαρή δαπάνη και να υπάρχει απώλεια εσόδων για τα ελληνικά κέντρα γονιμότητας, ενώ με την αύξηση της ηλικίας μπορεί να προσελκυσθεί αναπαραγωγικός τουρισμός, που θα αποφέρει περαιτέρω έσοδα.
Εκείνο, που αγνοείται τελείως, είναι το συμφέρον του παιδιού, που θα γεννηθεί, το οποίο δεν εξυπηρετείται όταν πρόκειται να ανατραφεί από μητέρα, που θα έχει την ηλικία της γιαγιάς του. Το γεγονός ότι γεννιούνται και παιδιά με υπερήλικες πατέρες δεν αποτελεί δικαιολογία, γιατί ο νομοθέτης δεν μπορεί να εμποδίσει το γάμο τους, ενώ εδώ νομοθετεί ο ίδιος.
Ο Υπουργός θα έπρεπε να έχει ζητήσει τη γνώμη της Παιδοψυχιατρικής Εταιρείας Ελλάδας και άλλων ειδικών, παιδαγωγών και ψυχολόγων, για να έχει μια εικόνα των επιπτώσεων στον ψυχισμό του παιδιού. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες άλλωστε το όριο αναπαραγωγικής ικανότητας της γυναίκας προσδιορίζεται μεταξύ 45 και 50 ετών.
Έκπληξη προκαλεί η διάταξη, που εισάγεται στο άρθρο 1455 του αστικού κώδικα, κατά την οποία «Δωρεά γεννητικού υλικού μεταξύ συγγενών είναι επιτρεπτή μόνο μεταξύ συγγενών σε πλάγια γραμμή». Όπως είναι γνωστό η συγγένεια είναι δύο ειδών, εξ αίματος και εξ αγχιστείας. Συγγενείς εξ αίματος σε πλάγια γραμμή είναι θείος και ανεψιά και πρώτα ξαδέλφια. Αν δοθεί σπέρμα μεταξύ αυτών των προσώπων, δεν θα πρόκειται για αιμομιξία;
Συγγενείς εξ αγχιστείας είναι οι εξ αίματος συγγενείς του ενός συζύγου ή συντρόφου με τους εξ αίματος συγγενείς του άλλου συζύγου ή συντρόφου, όπως τα αδέλφια του ενός συζύγου ή συντρόφου με τον άλλο ή τα ανήψια του. Σύμφωνα με το άρθρο 1357 του αστικού κώδικα η συγγένεια εξ αγχιστείας αποτελεί κώλυμα γάμου και μετά τη λύση ή την ακύρωσή του και το ίδιο ισχύει για το σύμφωνο συμβίωσης.
Ο λόγος, για τον οποίο από αιώνες ισχύει αυτό το κώλυμα γάμου σε όλες τις δυτικές χώρες, έστω με διαφοροποιήσεις, είναι η αποτροπή της σύγχυσης των συγγενικών δεσμών και οικογενειακών σχέσεων. Δηλαδή, αν ένας άντρας παντρευτεί την αδελφή της γυναίκας του, αφού πάρει διαζύγιο μαζί της, τα παιδιά του, που την είχαν θεία, θα την έχουν μητριά. Για πρόσωπα λοιπόν, στα οποία απαγορεύεται ο γάμος, αλλά και το σύμφωνο συμβίωσης, θα επιτρέπεται η δωρεά σπέρματος ή ωαρίου. Αν ο θείος δωρίσει το σπέρμα του στην ανεψιά του, κόρη της αδελφής της γυναίκας του, το μικρανήψι του, που θα γεννηθεί, θα είναι και παιδί του. Έχει άραγε ο Υπουργός υπόψη του κοινωνιολογικές έρευνες, από τις οποίες προκύπτει ότι η ελληνική κοινωνία αποδέχεται τέτοιες καταστάσεις;
Στο άρθρο 1460 του αστικού κώδικα παύει να ισχύει η αποκλειστική ανωνυμία του δότη κι αν ο δότης δεν το αρνείται και το παιδί το ζητήσει, θα μπορεί μετά την ενηλικίωσή του να πληροφορηθεί από ποιον προέρχεται, χωρίς όμως να μπορεί να αναγνωρισθεί ως παιδί του ή να έχει αξιώσεις, π. χ. διατροφής. Αυτή η καινοτομία δεν είναι απορριπτέα. Προβλέπεται όμως και η δυνατότητα να επιλέξουν οι γονείς, που καταφεύγουν στην υποβοήθηση, γνωστό δότη. Αυτή η διάταξη μπορεί να αποβεί προβληματική υπό ορισμένες συνθήκες. Αν ο γνωστός δότης είναι άνθρωπος του οικογενειακού περιβάλλοντος των γονέων, το παιδί, που θα γεννηθεί, θα τον γνωρίζει και θα τον συναντά περιστασιακά. Όταν μετά την ενηλικίωση επιδιώξει να πληροφορηθεί το γεννήτορά του, ενδέχεται η αποκάλυψη να του προκαλέσει σοκ, επειδή ζούσε κοντά του και δεν του καλλιέργησε συναισθηματικό δεσμό. Έχουν μελετηθεί άραγε οι πιθανές επιπτώσεις στον ψυχισμό του παιδιού;
Σημαντική καινοτομία εισάγεται και ως προς το βασικό σκοπό και προσανατολισμό της υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Στο ισχύον άρθρο 1455 του αστικού κώδικα η ιατρική υποβοήθηση «επιτρέπεται μόνο για να αντιμετωπίζεται η αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο ή για να αποφεύγεται η μετάδοση στο τέκνο σοβαρής ασθένειας». Όπως έχει γράψει χαρακτηριστικά ο δάσκαλός μας Γιώργος Κουμάντος, η προσφυγή στην υποβοήθηση είναι αναγκαιότητα, όχι επιλογή. Με το νομοσχέδιο προστίθεται και άλλος σκοπός, «για να διατηρείται η γονιμότητα, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ιατρικής αναγκαιότητας», ο οποίος επεξηγείται ως «κρυοσυντήρηση για κοινωνικούς λόγους».
Πρόκειται στην ουσία για την παροχή δυνατότητας στη γυναίκα να κρυοσυντηρεί το ωάριό της για να το χρησιμοποιήσει σε μεταγενέστερο χρόνο, αφού έχει εξελιχθεί στην καριέρα της. Προστίθεται μάλιστα στη διάταξη ότι «Αν πρόκειται για ζεύγος, δεν απαιτείται η συναίνεση του ή της συζύγου ή του προσώπου με το οποίο έχει συναφθεί σύμφωνο συμβίωσης ή του ή της συντρόφου, παρά μόνο έγγραφη ενημέρωση από τη Μ.Ι.Υ.Α. (μονάδα υποβοήθησης) ή την Τράπεζα Κρυοσυντήρησης». Με τις διατάξεις αυτές εισάγεται ένα νέο πολιτιστικό πρότυπο στις οικογενειακές σχέσεις. Οι υποστηρικτές της ρύθμισης θεωρούν ότι πρέπει να έχει το δικαίωμα η γυναίκα να καταψύχει το ωάριό της χωρίς τη συναίνεση του άνδρα και αν χωρίσει, να μπορεί να το χρησιμοποιήσει για να αποκτήσει παιδί με άλλον άνδρα. Από τη σκοπιά του αυτοπροσδιορισμού της γυναίκας αυτό είναι ορθό. Η αντίληψη όμως αυτή προϋποθέτει ότι αφετηριακά δύο σύζυγοι ή σύντροφοι ξεκινούν τη συμβίωσή τους όχι με την προοπτική να ζήσουν μαζί και να αποκτήσουν μαζί παιδιά, αλλά με την πρόβλεψη ότι μπορεί να χωρίσουν, οπότε ας έχει η γυναίκα κατεψυγμένα ωάρια για να αποκτήσει παιδιά με επόμενο σύντροφο ή σύζυγο.
Η απόκτηση παιδιών όμως, δηλαδή σε ποια ηλικία θα κάνουν παιδιά, πόσα θα κάνουν, με τι χρονική απόσταση μεταξύ τους, αποτελεί θεμελιώδες αντικείμενο, για το οποίο προβλέπεται στο άρθρο 1387 του αστικού κώδικα ότι πρέπει οι σύζυγοι να παίρνουν κοινές αποφάσεις. Αν αδυνατούν να συναποφασίζουν για ένα τόσο κεφαλαιώδες ζήτημα της συμβίωσής τους και η γυναίκα εν αγνοία ή παρά την αντίδραση του συζύγου ή συντρόφου της κρυοσυντηρεί το ωάριό της, έχει ήδη αρχίσει ο κλονισμός της έγγαμης συμβίωσης. Αλλά κι αν συνεχίσουν να ζουν μαζί οι σύζυγοι ή σύντροφοι και αποφασίσουν να αποκτήσουν παιδί σε προχωρημένη ηλικία της γυναίκας, π. χ. μετά τα σαράντα χρόνια της, οπότε θα θελήσουν να χρησιμοποιήσουν το κρυοσυντηρημένο ωάριό της, που θα είναι νεανικό, το παιδί, που θα γεννηθεί, δεν θα προέρχεται από την ερωτική τους συνεύρεση, αλλά από τη διαδικασία της τεχνητής γονιμοποίησης.
Ένα τελευταίο ζήτημα, που αξίζει να θιγεί, είναι η απάλειψη κάθε χρονικού ορίου για τη διατήρηση της κρυοσυντήρησης σπέρματος, ωαρίου και γονιμοποιημένου ωαρίου. Στην ισχύουσα διάταξη του ν. 3305/2005 προβλέπεται ως ανώτατο όριο τα 20 χρόνια. Από μία άποψη, για όσους πιστεύουν ειδικά για το γονιμοποιημένο ωάριο ότι είναι αυτοτελής ζωή ή πρόσωπο, μπορεί να θεωρηθεί θετικό το ότι δεν θα καταστρέφονται. Η διατήρησή τους εσαεί όμως συνεπάγεται κόστος για όσους κατέφυγαν στην κρυοσυντήρηση και αντίστοιχα έσοδα για τις μονάδες. Επειδή όμως ήδη σήμερα υπάρχουν δεκάδες χιλιάδες αζήτητα και εγκαταλελειμμένα σπέρματα, ωάρια και γονιμοποιημένα ωάρια, δημιουργείται και η εύλογη απορία μήπως στο τέλος η εσαεί διατήρηση οδηγήσει σε εμπόριο, ίσως και εν αγνοία των δοτών, δεδομένου ότι για να δωρηθούν δεν θα είναι εύκολη η εξασφάλιση της συναίνεσης εκείνων που τα εγκατέλειψαν.
Ως γενικότερη παρατήρηση σημειώνεται το παράδοξο να τροποποιούνται διατάξεις του αστικού κώδικα από τον Υπουργό Υγείας χωρίς ιδιαίτερη εμπλοκή του Υπουργού Δικαιοσύνης, χωρίς να έχει συσταθεί νομοπαρασκευαστική επιτροπή από καθηγητές, που διδάσκουν οικογενειακό δίκαιο, ενώ εισάγονται καινοτόμες ρυθμίσεις, που αφορούν στην απόκτηση παιδιών και την ίδρυση συγγένειας, χωρίς να έχει ζητηθεί η επιστημονική γνώμη παιδοψυχιάτρων, ψυχολόγων, παιδαγωγών και κοινωνιολόγων, για τις επιπτώσεις, που ενδέχεται να επιφέρουν οι προτεινόμενες νομοθετικές ρυθμίσεις στον ψυχισμό των παιδιών, που θα γεννιούνται με τις μεθόδους της ιατρικής υποβοήθησης και γενικότερα στους συγγενικούς δεσμούς και τις οικογενειακές σχέσεις.