Όταν η γέφυρα της Πλάκας, από την ορμή του Άραχθου ποταμού και την ελλιπή της συντήρηση, «γκρέμισε» τον χειμώνα του 2015, οι περισσότεροι ήμασταν επιφυλακτικοί- ή και κακόπιστοι- όσον αφορά την αναστήλωση που αμέσως εξαγγέλθηκε. Ακούστηκε σαν ένα μεγαλεπήβολο εγχείρημα, ειδικά στο ελληνικό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον με τις γνωστές παθογένειες και την οικονομική κρίση «κερασάκι στην τούρτα».
Αν γινόταν πραγματικότητα, στα δύσβατα, παραμελημένα κιόλας Τζουμέρκα, θα συντελούνταν το μεγαλύτερο πρότζεκτ αναστήλωσης πέτρινου γεφυριού στον κόσμο. Εύκολο να δυσπιστήσει κανείς.
Κι όμως, με το Ε.Μ.Π. να έχει υποστηρίξει έμπρακτα την προσπάθεια από την πρώτη κιόλας στιγμή της καταστροφής (εκπονώντας την προμελέτη του έργου) και την χρηματοδότηση (και εποπτεία) της Πολιτείας, δύο ελληνικές εταιρείες (ΝΗΡΙΚΟΣ ΤΕΧΝΙΚΗ Α.Ε. και ΑΦΟΙ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΙ Ο.Ε.) κτίζουν ξανά το Γεφύρι της Πλάκας.
Ο αρχιτέκτονας Χρήστος Ηλιόπουλος μοιράζει τον χρόνο του μεταξύ Αθήνας και Τζουμέρκων. «Έχω νοικιάσει σπίτι στον οικισμό της Πλάκας και από το παράθυρό μου έχω θέα στο εργοτάξιο», μου λέει. «Όταν βλέπω τον μεγάλο γερανό να κινείται, ηρεμώ, καταλαβαίνω ότι δουλεύουν απρόσκοπτα».
Μιλήσαμε για τους παλιούς πετράδες και τα μπουλούκια τους- και πως εν έτει 2019 συνδυάζονται αποτελεσματικά οι τεχνικές αυτών των ιδιοφυών (πρωτο)μαστόρων με τα data των δορυφόρων και τις ακτίνες λέιζερ. Για το πως τελικά στεριώνεις ένα πέτρινο γεφύρι σήμερα- ένα καινούργιο πέτρινο γεφύρι, αλλά απαράλλαχτο μ’ αυτό που έπεσε, στην ίδια θέση με ακρίβεια χιλιοστού.
«Εδώ και σαράντα χρόνια αναλαμβάνουμε αναστηλωτικά, κυρίως, έργα: Μονή Οσίου Λουκά, Νέα Μονή στη Χίο, Μονή Δαφνίου, Μονή της Παναγίας Σκριπούς στον Ορχομενό, Στρατώνες Καποδίστρια στο Άργος, Κατακόμβες της Μήλου».
«Λίγες ελληνικές εταιρείες ασχολούνται με αναστηλώσεις αυτού του μεγέθους και, άρα, μπορούσαν να αναλάβουν ένα τέτοιο έργο. Μάλιστα, συγκεκριμένα σε αναστήλωση γέφυρας, ούτε κι εμείς είχαμε εργαστεί στο παρελθόν. Κάνουμε, όμως, όλα αυτά τα χρόνια όλα τα επιμέρους τμήματα ενός τέτοιου έργου: μεγάλα καλούπια, καμάρες, υποστηλώσεις και στερεώσεις. Αυτή η εμπειρία μας δίνει τη δυνατότητα να επινοούμε διαρκώς πρωτότυπες λύσεις σε καινούργια πρότζεκτ».
«Πατέντες εννοείτε;», τον ρωτάω. Γνέφει καταφατικά- και μου δείχνει ένα ξύλινο εργαλείο, με καμπούρα στη μια του πλευρά (όπως και το σχήμα της γέφυρας). «Είναι ευτελές στην κατασκευή του», μου λέει. «Όμως, βοηθάει τον μάστορα, τον πετρά, στη λιθοποιϊα- να εφαρμόσει σωστά τις πέτρες στην καμπύλη της καμάρας».
«Αυτή είναι η προσφορά και η υποχρέωση του αρχιτέκτονα εργοταξιάρχη, να δίνει εφικτές λύσεις τηρώντας επακριβώς τις προδιαγραφές της μελέτης. Για να περάσει η μελέτη στο μυαλό και τα χέρια του τεχνίτη- γιατί τα δικά του χέρια θα βάλουν την κάθε πέτρα δίπλα ή μέσα στην άλλη- χρειάζεται μια ενδιάμεση καθοδήγηση: με οδηγίες επί τόπου, με σκιτσάκια, με αυτοσχέδια αλλά εξειδικευμένα εργαλεία».
«Ο αρχιτέκτονας ‘γεφυρώνει’ τη μελέτη με το έργο», λέει γελώντας.
- Στο χρονοδιάγραμμά σας έπρεπε να υπολογίσετε (και να αντιμετωπίσετε) και την φύση. Ο Άραχθος, όταν χειμωνιάσει, δύσκολα δουλεύεται..
- Δεν είναι τόσο δύσκολο το ποτάμι, όσο οι θερμοκρασίες στα ορεινά εδώ. Κάτω από τους 5 βαθμούς Κελσίου, αρχίζει να επηρεάζεται το κονίαμα, «χαλάει» η ωρίμανσή του. Όταν πιάνουν αυτές οι θερμοκρασίες, αναγκαστικά σταματάμε κάθε εργασία.
MIA «ΜΑΓΙΚΗ» ΛΙΣΤΑ
CNN: Αυτά είναι τα πιο όμορφα χωριά της Ελλάδας
- Και άλλη μια δυσκολία του εγχειρήματος υποθέτω πως είναι η πρόβλεψη της μελέτης το γεφύρι να αναστηλωθεί με τεχνικές όσο το δυνατόν παρόμοιες με αυτές των παλιών μαστόρων.
- Δεν έχουν αλλάξει πολύ οι τεχνικές στο κτίσιμο ενός πέτρινου γεφυριού. Παίρνω την πέτρα, την λαξεύω μέχρι να πάρει τη μορφή που θέλω και την τοποθετώ χρησιμοποιώντας κάποιο κονίαμα. Για το γεφύρι της Πλάκας, μετά από πολλές βοηθητικές εργασίες που ήταν απαραίτητες, το βασικό πλάνο ήταν πέτρα πάνω στην πέτρα με κονίαμα ενδιάμεσα. Και υπάρχει ένα μεταλλικό καλούπι που το υποβαστάζει- παλιά αυτός ο σκελετός ήταν ξύλινος. Οι παλιοί μάστορες έκτιζαν κάποια ξύλινα βάθρα από κάτω, σαν έδρες, σε σημεία που επέλεγαν όταν η κοίτη του ποταμού ήταν αρκετά ξερή. Αυτά τα γεμίζανε άμμο, μετά τοποθετούσαν πάνω τους κορμούς και κτίζανε τα καλούπια.
«Συχνά για να αφαιρέσουν τον σκελετό στο πέρας των εργασιών, του βάζανε φωτιά, το ’καιγαν».
Όπως τον ακούω, μοντάρω την εικόνα στο μυαλό μου: ένα πέτρινο γεφύρι να αποκαλύπτεται, ολοκαίνουργιο, δίχως ακόμα την πατίνα του χρόνου, απαστράπτον, τυλιγμένο φλογισμένες δοκούς που σπάζουν εκκωφαντικά και πέφτουν στο ποτάμι.
- Οι παλιοί μάστορες περίμεναν να «στεγνώσει» ο Άραχθος για να αρχίσουν το γεφύρι;
- Νομίζω πως ναι, για να ξεκινήσουν θα έπρεπε το νερό να είναι πολύ χαμηλό. Και μπορεί να προετοιμάζονταν μία – δύο χρονιές πριν. Το χειμώνα π.χ. να ασχολούνταν με τη συγκέντρωση και την κατεργασία της πέτρας και των ξύλινων δοκαριών. Ήταν πολύπλοκα εγχειρήματα και δούλευαν σ’ αυτά πολυάριθμες ομάδες μαστόρων.
- Τα «Μπουλούκια»...
- Ναι. Και μπορεί να ήταν περισσότεροι οι μεταλλουργοί που έφτιαχναν και επισκεύαζαν τα εργαλεία των χτιστών, παρά οι πετράδες. Πρέπει να φανταστείς μεγάλα συνεργεία πάντως: ο μάστορας, μετά ο «κάλφας», ο βοηθός του μάστορα δηλαδή στην «αργκό» της κατασκευής- αυτός δουλεύει δίπλα στον μάστορα και τον παρακολουθεί, πως μετράει, πως σχεδιάζει. Όταν πλέον είχε μάθει, έπαιρνε κι αυτός πρωτοβουλίες και άρχιζε να κτίζει.
- Να έρθουμε πάλι στο σήμερα; Ένα κρίσιμο σημείο της αναστήλωσης ήταν και η πέτρα που θα χρησιμοποιήσετε.
Η πέτρα που επιλέξαμε είναι από την Ήπειρο, από ένα λατομείο στην περιοχή της Δαφνούλας, έξω από τα Γιάννενα. Στείλαμε δείγματα από αυτήν την πέτρα σε εργαστήριο και μας επιβεβαίωσαν ότι είναι παρόμοια σε μορφή, σκληρότητα, αντοχή και άλλα χαρακτηριστικά με την πέτρα του παλιού γεφυριού.
- Από τις παλιές πέτρες, μπορέσατε να χρησιμοποιήσετε ξανά κάποιες;
- Στη μελέτη και τη σύμβασή μας προβλέπεται να χρησιμοποιηθούν πέτρες από το παλιό γεφύρι στο εσωτερικό τμήμα της τοιχοποιϊας. Οι καθηγητές του ΕΜΠ, όπως ο Μ. Κορρές και ο Δ. Καλιαμπάκος, όταν ήρθαν επιτόπου στο εργοτάξιο μας προέτρεψαν να τοποθετήσουμε κάποιες από τις παλιές πέτρες- προφανώς «υγιείς» και αφού πρώτα τις καθαρίσουμε από υπολείμματα- και στην επιφάνεια της πρόσοψης του γεφυριού, ώστε να προσομοιάζει ακόμη περισσότερο η αναστήλωση με το παλιό γεφύρι. Αυτό κάνουμε λοιπόν- τις περισσότερες παλιές πέτρες τις χτίζουμε εσωτερικά, όπως έχουμε υποχρέωση, και τοποθετούμε εξωτερικά μερικές επιλεγμένες.
- Το κονίαμα; Η συγκολλητική δηλαδή ουσία των πετρών μεταξύ τους;
- Πολύ παλιά οι άνθρωποι χτίζανε ξηρολιθιές- πέτρα, χώμα και άλλη πέτρα πάνω. Κάποτε, τυχαία ίσως, ανακαλύφθηκε ο ασβέστης. Πολτό ασβέστη χρησιμοποιούσαν οι παλιοί μάστορες, άλλοτε με άμμο ποταμού, άλλοτε με χώμα. Στην περίπτωση του παλιού γεφυριού της Πλάκας έχουμε ένα ασβεστοκονίαμα με ποταμίσια άμμο. Οι παλιοί παρασκεύαζαν τον ασβέστη σε ασβεστοκάμινα και στα κονιάματα συχνά πρόσθεταν ασπράδι αυγού που είναι μια οργανική ρητινή και αυξάνει την αντοχή και την πρόσφυση του κονιάματος.
- Στην αναστήλωση;
- Ακολουθήσαμε πιστά τις αναλογίες σύνθεσης, το είδος και την ποιότητα των υλικών που προδιέγραψε η υπηρεσία, αφού προηγουμένως κάναμε δείγματα στα οποία έγιναν ειδικοί εργαστηριακοί ελεγχοι. Έτσι, χρησιμοποιήσαμε χαλαζιακή άμμο και υδραυλική (ώστε να μπορεί να στερεοποιηθεί μέσα στο νερό) άσβεστο που εισάγεται από τη Γαλλία.
«Ένα πολύ σημαντικό θέμα ήταν η ακρίβεια των διαστάσεων και της θέσης των θεμελίων του καλουπιού. Είχαμε, βέβαια, τη συνεχή παρουσία των συναδέλφων τοπογράφων, αλλά τα περισσότερα σημεία εντός της κοίτης επιλέγονταν από εμάς με ειδικά λέϊζερ ακριβείας και η πιθανή απόκλιση δεν ήταν μεγαλύτερη από 1-2 χιλιοστά».
«Η ακρίβεια έπρεπε να είναι ακόμα μεγαλύτερη στην τοποθέτηση των αγκυρίων που θα υπόδεχονταν τα πέλματα των κολώνων. Εκεί, αν η απόκλιση ήταν μεγαλύτερη από τρία χιλιοστά, θα είχαμε αστοχίες στην εφαρμογή. Χρησιμοποιήσαμε και πάλι τεχνολογίες λέϊζερ και προσπαθήσαμε να μηδενίσουμε τις αποκλίσεις, δεν θέλαμε να έχουμε ούτε αυτά τα 3 χιλιοστά... Και το αποτέλεσμα μας δικαίωσε. Οι τεράστιες, εντεκάμετρες κολώνες του σκελετού ‘κούμπωσαν’ τέλεια στις υποδοχές τους».
- Ο σκελετός της γέφυρας; Μεταλλικός πλέον, αντί για ξύλινος- δεν θα του βάλετε φωτιά όταν τελειώσει το έργο...
- Όχι, αυτή τη φορά δεν θα γίνει έτσι (γελάει). Καταρχήν μας ζητήθηκε να προτείνουμε μια μέθοδο για να γίνει το καλούπι. Τοποθετήσαμε λοιπόν μια μεταλλική πλατφόρμα πάνω σε ισχυρά θεμέλια από μπετόν και εδαφοπασάλους. Πάνω σ’ αυτήν αναπτύσσεται ισχυρή σκαλωσιά και επ’ αυτής τοποθετήθηκε ο θολότυπος (καλούπι), όπου επάνω σε αυτό κτίζουμε. Η πλατφόρμα θα μπορούσε να είναι σταθερή ακόμα κι αν είχε τις μισές διαστάσεις από αυτές που τελικά επιλέξαμε- θα παρουσίαζε, όμως, κάποια ταλάντωση. Δεν θα κατέρρεε ποτέ αλλά όσο χτίζουμε δεν μπορούμε να ανεχθούμε ούτε ελάχιστες μικρομετακινήσεις. Θα ήθελα να γραφτεί ότι ο σκελετός κατασκευάστηκε και τοποθετήθηκε από μια σοβαρή ελληνική εταιρεία (Κατασκευαστική Δημητρίου) που κάνει δουλειές και στο εξωτερικό, ενώ έχει εργαστεί και στη Γέφυρα Ρίου Αντιρρίου.
- Πάντα με εντυπωσίαζε, όπως και τους περισσότερους, η απότομη, οξυκόρυφη καμάρα της Γέφυρας της Πλάκας. Μόνο να φανταστώ μπορώ πόσο δύσκολο τεχνικά έργο θα ήταν εκείνη την εποχή, για τον (πρωτο)μάστορα Μπέκα που την σχεδίασε και κατάφερε να την στεριώσει.
- Η καμάρα της Γέφυρας της Πλάκας δίνει αυτή την οξυκόρυφη εντύπωση γιατί έχει δύο καμπύλες. Η πρώτη προσπάθεια από έναν Κονιτσιώτη μάστορα να κτιστεί γεφύρι στο ίδιο σημείο, απέτυχε- το γεφύρι, που η καμάρα του είχε μία μονοκόμματη καμπύλη, γκρέμισε. Ο μάστορας Μπέκας που τελικά έκτισε το γεφύρι, θεώρησε εμπειρικά σκεπτόμενος, ότι αν από ένα σημείο και μετά ανύψωνε ακόμα περισσότερο την καμάρα, θα ήταν και πιο σταθερή. Από στατικής άποψης δεν είναι σωστό, αλλά αυτό έκανε. Σήμερα είμαστε υποχρεωμένοι για ιστορικούς λόγους να κάνουμε το ίδιο: η καμάρα της γέφυρας ξεκινάει με μια ορισμένη καμπύλη- ακτίνα αλλά μετά από ένα σημείο η καμπυλότητα αλλάζει, η ακτίνα γίνεται μικρότερη και αυτό δίνει την εντύπωση ανορθωμένου τμήματος.
«Για τον μάστορα Μπέκα, 150 χρόνια πριν, ήταν ένα έργο εξαιρετικά απαιτητικό. Για εσάς, σήμερα;», τον ρωτάω.
Και μου δείχνει τα εξαιρετικής τεχνικής (γεωμετρίας αλλά και τέχνης) μικροσχέδια και σκαριφήματά του. «Έπρεπε να είμαστε σίγουροι όχι μόνο για τη μορφή αλλά και για τη θέση της καμπύλης, της καμάρας τελικά, στο χώρο», μου λέει. Και απαντάει με σεμνότητα.
«Με ρώτησες ποιες είναι οι δικές μας δυσκολίες. Για μένα η μόνη πραγματική δυσκολία είναι οι καιρικές συνθήκες. Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας την επιστήμη, τις μεθόδους, τα τεχνικά μέσα- αν γίνει κάποιο λάθος, αυτό προκύπτει από ανθρώπινη αμέλεια, όχι από τεχνική δυσκολία».
- Να δώσουμε μια εικόνα του εργοταξίου της αναστήλωσης; Πόσοι άνθρωποι εργάζονται, πόση πέτρα θα κτιστεί τελικά;
- Περίπου τριάντα πέντε είναι οι εργατοτεχνίτες, πετράδες και οι βοηθοί τους. Και μετά είμαστε δύο εργοταξιάρχες: οι αρχιτέκτονες Χρήστος Ηλιόπουλος και Αλέκος Παπακωστόπουλος. Επίσης, ένας νέος αρχιτέκτονας στην αναστήλωση (Παναγιώτης Κωστούλας), ένας εργοδηγός μηχανικός δομικών έργων (Αποστόλης Μητρόπουλος) και μία αρχαιολόγος (Αντωνία Κορτζή). Όσον αφορά την ποσότητα της πέτρας, όταν το γεφύρι ολοκληρωθεί θα έχουμε κτίσει περίπου χίλια κυβικά, ήτοι 2.500 τόνους, πέτρας.
- Σε ποιο στάδιο βρίσκεται το έργο αυτή τη στιγμή;
- Κατά την περίοδο που διανύουμε τώρα, δηλαδή το πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 2019, έχει εκτελεσθεί το 70% περίπου του συμβατικού έργου. Οι εργασίες που υπολείπονται είναι: 1) Η ολοκλήρωση δόμησης του κεντρικού τόξου που θα τελειώσει περίπου στις 10 Νοεμβρίου, 2) η κατασκευή των στηθαίων που έχει ήδη αρχίσει και 3) η κατασκευή του λιθόστρωτου καλντεριμιού. Θα υπάρξουν, βέβαια, και κάποιες άλλες εργασίες για τη συμπλήρωση του έργου που δεν ήταν δυνατόν να προβλεφθούν και να συμπεριληφθούν στην αρχική μελέτη.
- Ο ορίζοντας ολοκλήρωσης ποιος είναι;
- Αν μας πάει καλά ο καιρός, το χτίσιμο των θολιτών ευελπιστούμε να έχει ολοκληρωθεί μέχρι αρχές Νοέμβρη και μετά, μέχρι τα Χριστούγεννα περίπου, να δουλέψουμε το καλντερίμι και τα στηθαία. Κάπου εκεί θα σταματήσουμε. Το ποτάμι θα «πάρει» βέβαια τον εργοταξιακό δρόμο, αλλά θα τον ξαναφτιάξουμε.
- Και πότε ξεκινάτε πάλι;
- Την άνοιξη. Παράγοντες όπως η βροχή ή ο άνεμος δε μας ενοχλούν- μόνο τη θερμοκρασία θα περιμένουμε να ανέβει. Όταν οι θερμοκρασίες σταθεροποιηθούν πάνω από τους 5 βαθμούς Κελσίου κατά τη διάρκεια της νύχτας, ίσως κάπου στις αρχές Μαϊου, θα ξεκινήσουμε ξανά.
- Του χρόνου τέτοια εποχή μπορεί να είναι τελειωμένο το γεφύρι; Να στεφανώνει ξανά τον Αραχθο η ίδια, απότομη, πέτρινη καμπύλη;
Τέτοια εποχή θα είναι πολύ αργά- θα ολοκληρωθεί νωρίτερα. Αν ξεκινήσουμε Μάϊο, αρχές Ιουλίου που είναι τα νερά χαμηλά θα βγάλουμε τις κολώνες και όλα τα μεταλλικά στοιχεία. Θα μείνει το γεφύρι γυμνό. Καινούργιο.
- Θα έχετε αγωνία τη στιγμή εκείνη της αποκάλυψης του νέου γεφυριού; Και επί της ουσίας, τι πρέπει να γίνει ώστε να αντέξει περισσότερα χρόνια από το πρώτο γεφύρι η δική σας αναστήλωση;
Εκείνη τη στιγμή καμία αγωνία. Θα είναι απόλυτα βέβαιο το αποτέλεσμα. Κατά τη διάρκεια της προόδου της κατασκευής, ναι! Πολλές αγωνίες για το καθετί- είναι σωστή η λάσπη; Είναι στη σωστή θέση τα σημάδια στο θόλο; Στα στηθαία; Τη στιγμή της αποκάλυψης, όμως, είναι πολύ αργά για οποιαδήποτε αγωνία και ανησυχία, γιατί αυτό θα σήμαινε πως άφησες να εξελιχθούν κακοτεχνίες και τώρα αμφιβάλλεις. Αυτό σημαινει έλλειψη ευθύνης. Αν προκύψουν προβλήματα πρέπει να εντοπιστούν και να πληρωθούν τώρα. Η στιγμή της αποκάλυψης πρέπει να είναι τελετή ευχάριστη- σιγουριάς, ικανοποίησης και αυτοσεβασμού.
«Για το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας –για να είμαι ειλικρινής και τίμιος συνομιλητής- ό,τι και να σας απαντήσω θα κρύβεται πίσω από την πολυτέλεια της ασφαλούς απάντησης που παρέχει ο άλλος ποταμός, ο Αχέρων, που δε διαθέτει γέφυρα, αλλά ένα βαρκάρη... Για να απαντήσω, όμως, τελικά, πιστεύω ότι με μία απλή συντήρηση χαμηλών απαιτήσεων «το Γεφύρι της Πλάκας» δεν θα ξαναπέσει σε βάθος χρόνου πολλών αιώνων».