«Το χάος των χρωμάτων, της φόρμας χωρίς όνομα, της ύλης, είναι η γη μου - η ζωγραφική είναι η γη μου» λέει στη Huffpost η Άννα Μαρία Τσακάλη, με την αφορμή της νέας έκθεσης που παρουσιάζει στο Παρίσι. Μετά την αναδρομική που οργάνωσε για χάρη της το Μουσείο Lambinet στις Βερσαλίες, η Ελληνίδα δημιουργός εξακολουθεί να στρέφει το βλέμμα μας σε όσα απλόχερα δίνει η μάνα γη: στα λουλούδια. Εκεί, όμως, η ζωγράφος δεν γοητεύεται απλώς από τη χαρά του χρώματος ή την ανεπιτήδευτη ομορφιά των συνθέσεων. Στην εύθραυστη συνθήκη του άνθους – στη ζωή και την αναπόφευκτη φθορά που την ακολουθεί - η Τσακάλη βλέπει μια μεταφορά της ανθρώπινης ύπαρξης, την οποία πασχίζει να «σώσει» στη γη της ζωγραφικής.
Καθώς το άνοιγμα της έκθεσης στην παριζιάνικη γκαλερί Minsky συμπίπτει με την ημέρα της Γυναίκας, πιάσαμε το νήμα της κουβέντας με τη ζωγράφο από μια μεγάλη κυρία της ελληνικής δημοσιογραφίας, τη Γιολάντα Τερέντσιο (1922-2006). Σε μια από τις συνεντεύξεις της με το Γιάννη Τσαρούχη, τον ρωτούσε το 1955:
«Υπάρχουν καλές Ελληνίδες ζωγράφοι;
Ασφαλώς ναι. Όχι μόνον δεν υστερούν των ανδρών, αλλά συχνά έχουν πιο πολύ ταλέντο. Παρ′ όλα αυτά δυσκολεύομαι να πιστέψω πως ο μεγάλος ζωγράφος μιας εποχής θα είναι γυναίκα».
- Από τότε μέχρι σήμερα δείχνει να επιβεβαιώνεται ο Τσαρούχης. Γιατί;
Ζούμε σε μια εποχή που δεν υπάρχει ένας μεγάλος ζωγράφος, ούτε ένα αριστούργημα, γιατί δεν υπάρχει μια αλήθεια… υπάρχουν πολλές! Απλώς ο καθένας φέρει ένα μέρος της αλήθειας του για τον κόσμο. Άρα, δεν μπορούμε να μιλάμε για μία ή για έναν μεγάλο ζωγράφο, αλλά για σημαντικό ζωγράφο. Κάθε εποχή, βεβαίως, διαλέγει το πρόσωπό της. Οφείλουμε όμως σήμερα να κάνουμε αυτήν τη σημαντική διάκριση. Στην ουσία πάντως της ερώτησης δε νομίζω ότι επιβεβαιώνεται ο Τσαρούχης. Σε κάθε εποχή μάλιστα υπήρξαν σπουδαίες γυναίκες ζωγράφοι.
O Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στην πραγματεία του περί της Αρχαίας Ελληνικής Ζωγραφικής αναφέρει ένα περιστατικό και σώζει από τη λήθη μια νεαρή ζωγράφο που μαθήτευε στο εργαστήριο του πατέρα της. Η Artemisia Gentileschi (1593) έκανε το ίδιο δίπλα στον πατέρα της Orazio Gentileschi με δύσκολη αλλά και ένδοξη ζωή στην Ιταλία και την Αγγλία. Ήταν η πρώτη γυναίκα που έγινε δεκτή στην Ακαδημία σχεδίου της Φλωρεντίας. Και βέβαια, η Frida Kalho με περιπετειώδη ζωή και μια ζωγραφική στηριγμένη στην ευαισθησία, στην ηδονή, τον εξορκισμό του πόνου. Μια άλλη Αγία όπως ο Van Gogh.
Ας μην ξεχνάμε, όμως, τούτο: η πρόσβαση στις σχολές Καλών Τεχνών για τις γυναίκες απαγορευόταν ως το 1930 περίπου. Είναι γνωστή η ιστορία της Ελένης Μπούκουρα Αλταμούρα τον 19ο αιωνα, που σπούδασε στην Ιταλία ντυμένη ανδρικά και στη συνέχεια καθιερώθηκε στους εικαστικούς κύκλους της Αθηνας.
Η Νίκη Καραγάτση μπήκε μόλις το ’31. Άλλο παράδειγμα, η Θάλεια Φλωρά Καραβία η οποία μαθήτευσε σε ιδιωτικές σχολές στο Μόναχο πλάι σε μεγάλους δασκάλους (Ιακωβίδης, Λύτρας) και στη συνέχεια εξέθετε σε μεγάλες εκθέσεις στο Παρίσι, στην Κωσταντινούπολη, αλλά και στη Μπιενάλε της Βενετιας (1934).
Υπήρχε, λοιπόν, ένα ολόκληρο σύστημα το οποίο απέκλειε τις γυναίκες απο την παιδεία της ζωγραφικής. Οι γυναίκες στην Τέχνη αναγνωρίζονταν πιο εύκολα στην ποίηση και τη λογοτεχνία, όπως επίσης στο ερμηνευτικό έργο, στη μουσική ή το θέατρο. Αντίθετα, υπήρχε επιφυλακτικότητα σχετικά με το συνθετικό, δημιουργικό κομμάτι, στις γυναίκες συνθέτες και εικαστικούς. Όμως τώρα πια αυτό έχει ξεπεραστεί. Παίζονται έργα της Clara Schumann, της Alma Mahler και φυσικά, πολλών σύγχρονων.
- Εκτός από την πρόσβαση στις σχολές, τι πιστεύετε ότι έχει αλλάξει, αν έχει αλλάξει κάτι, για τις Ελληνίδες ζωγράφους;
Έχουν ξεπεραστεί οι προκαταλήψεις και οι γυναίκες έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και το έργο τους. Υπάρχουν σπουδαίες εικαστικοί διεθνώς, όπως η Leonor Fini, η Paola Rego, η Kiki Smith, η Jenny Saville, η Elisabeth Payton, η Georgia O’Keeffe, η Marlène Dumas, η Elaine de Kooning, η Luise Bourgeois, η Vieira da Silva.
Στην Ελλάδα έχουμε πολλές και σημαντικές ζωγράφους που η πορεία τους και το έργο τους ξεχωρίζουν. Στη δικη μου γενιά κατακτήσαμε τη δυνατότητα να εκθέτουμε από νωρίς και το έργο μας να έχει παρουσία στα εικαστικά μας πράγματα. Το στίγμα της εποχής το δίνουν και γυναίκες και άνδρες ζωγράφοι. Η ευαισθησία και το ταλέντο δεν είναι θέμα φύλου. Υπάρχουν διαφορετικές ευαισθησίες.
- Δεν υπήρξε δηλαδή κάποιο στερεότυπο που σας έχει ενοχλήσει;
Το πιο συνηθισμένο είναι πως η δημιουργικότητα της γυναίκας καλύπτεται απο τη μητρότητα. Τα πάντα είναι θέμα πίστης και επιθυμίας. Υπερασπίστηκα τη χαρα ενός παιδιού, όπως υπερασπίστηκα και την αγάπη μου για την ζωγραφική. Αφοσιώθηκα και στα δυο.
- Και στο Παρίσι; Εκεί, φαντάζουν ευκολότερα τα πράγματα για μια ζωγράφο.
Δεν υπάρχουν διαφορές στις Ελληνίδες και τις Γαλλίδες ζωγράφους. Παντού χρειαζεται πολλή δουλειά, πολλές ισορροπίες, πίστη και συγκέντρωση για να καταφέρεις να υπάρχεις. Έχουμε πολλούς ρόλους σε απαιτητικούς καιρούς!