Στις 9 Αυγούστου πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του μακαριστού Μητροπολίτη Κισάμου και Σελίνου Ειρηναίου (Γαλανάκη), παρουσία της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας και άλλων αξιωματούχων, του κλήρου και του λαού στο Καστέλι Κισάμου (Κρήτης). Ο χάλκινος ανδριάντας, έργο του Γιάννη Μαρκαντωνάκη, κοιτάει από την Πλατεία του Δημαρχείου προς το δημοτικό σχολείο της μικρής πόλης και υπενθυμίζει την ακούραστη μέριμνα τού «Παππού της Κρήτης» για τους νέους ανθρώπους. Παρευρέθηκα στη σεμνή τελετή.
Είχαν περάσει τριάντα χρόνια από την τελευταία επίσκεψή μου στο Καστέλι, τον Δεκαπεντάγουστο του 1989. Ήταν ένας Αύγουστος γεμάτος αισιοδοξία και (ας το καταθέσω) ευλογία. Τέσσερα χρόνια ενωρίτερα, το Πάσχα του 1985—ήμουν ακόμη μεταπτυχιακός φοιτητής― μου χάρισε ο «Παππούς» ένα τευχίδιο με κόκκινο και μαύρο εξώφυλλο και με τίτλο «Επανάσταση των Συνειδήσεων» (Αθήνα, 1984). Επρόκειτο για διάλεξη που έδωσε στη Λάρισα το 1982 και στα Χανιά και τα Τρίκαλα Θεσσαλίας το 1984. Ο τίτλος με ξένισε. Τι λογής επανάσταση μπορούσε να γεννηθεί στη συνείδηση; Μπορούσε η επανάσταση αυτή να αλλάξει την κοινωνία αναίμακτα; Θα ανέτρεπε καθεστώτα; «Επανάσταση των Συνειδήσεων» με συγκίνησε και μετέφρασα το κείμενο τον χειμώνα του 1986 στα αγγλικά. (Η μετάφραση δημοσιεύθηκε σε πέντε συνέχειες στην ελληνοαμερικανική εφημερίδα Hellenic Chronicle της Βοστώνης.)
Η ομιλία ξεκινάει με τη διαπίστωση ότι «οι λέξεις ανασφάλεια, φόβος, αγωνία, άγχος και κρίση» εκφράζουν «την πραγματικότητα που ζει η ανθρωπότητα», ιδιαίτερα στον δυτικό κόσμο. Το 1984 δεν υπήρχαν ακόμη smartphones, τάμπλετ (που σήμερα χρησιμοποιούν και τα μικρά παιδιά), instagram, προσωποβιβλίο (κοινώς facebook)˙ οι κάτοικοι της δυτικής εσχατιάς της Κρήτης για να μην πω της Ελλάδος δεν είχαν κομπιούτερ. Το Τείχος του Βερολίνου στεκόταν ακόμη αγέρωχο. Η χώρα μας δεν είχε ενταχθεί πλήρως στην Ευρωπαϊκή Ένωση. « Ο φιλόπτωχος δίσκος του Ντελόρ», όπως αποκαλούσε ο σεβαστός ιεράρχης τις αγροτικές επιδοτήσεις, ενίσχυε ακόμη την τοπική κοινωνία. Ο όρος «κρίση» δεν είχε ακόμη καθιερωθεί ως περιεκτική επικεφαλίδα των περιδινήσεων της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας.
Ήδη όμως το 1984 ο Ειρηναίος προειδοποιούσε για μια γενικευμένη κρίση:
«Η κρίση της εποχής πηγαίνει βαθύτερα. Αγγίζει όλες τις δομές του πολιτισμού και του κοινωνικού βίου: την επιστήμη, την τέχνη, τη θρησκεία, την Παιδεία. Κι ακόμη βαθύτερα αγγίζει τις ψυχικές δομές και λειτουργίες του ίδιου του ανθρώπου». Μια οικονομική κρίση ήταν αναγκαστικά επιφαινόμενο μιας εσωτερικής, μη υλικής κρίσης: « ... η κρίση αυτή... δεν είναι επιφανειακή, δεν είναι μόνο οικονομική και πολιτική αλλά έχει την εστία της στα θεμέλια, στην προσωπικότητα του ανθρώπου».
Οι βασικές αιτίες της Κρίσης κατά τον Ειρηναίο ήταν—και είναι― πρώτον, «ο μονόπλευρος ορθολογισμός, rationalismus, που κυριάρχησε και καταδυνάστευσε τον δυτικό πολιτισμό». Ο Αριστοτέλης είχε σωστά ορίσει τον άνθρωπο ως «ζώον νοητικόν», για παράδειγμα, στην πραγματεία του «Περί τα Ζώα Ιστορίαι» (Ι,1, 448a7). Η δεύτερη αιτία «είναι η καταστροφή της ανθρώπινης προσωπικότητας και της ατομικής συνείδησης στον δυτικό άνθρωπο». Η τεχνολογία― αποκορύφωση της εφαρμογής του ορθολογισμού― καταφέρει το «ισχυρότερο πλήγμα στην προσωπικότητα… μεσολαβεί μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης, καταστρέφοντας τις προαιώνιες σχέσεις του μ’ αυτήν». Ακόμη χειρότερα, η τεχνολογία καταργεί «την προσωπική σχέση του ανθρώπου με τον συνάνθρωπό του (δηλ. με συζήτηση, διάλογο, κ.λπ.)». Τα λόγια αυτά ηχούν σαν προφητεία των τωρινών οικολογικών ολέθρων και των εικονικών «φίλων» του facebook.
Στην «Επανάσταση» ο Ειρηναίος σταχυολογεί τις διαπιστώσεις «σοφών» του δυτικού κόσμου― του Σωκράτη (ρηξικέλευθου της εποχής του), του Καζαντζάκη (άλλου ρηξικέλευθου), του άγγλου ιστορικού Άρνολντ Τόυνμπι (Arnold Toynbee), του ισπανού φιλοσόφου Ζοζέ Ορτέγκα ι Γκασέτ (José Ortega y Gasset), του γάλλου Ιησουίτη παλαιοντολόγου Πιέρ Τεγιάρ ντε Σαρντέν (Pierre Teilhard de Chardin), ο οποίος στα νειάτα του θορύβησε το Βατικανό με τις επιστημονικές του απόψεις, του ρώσου υπαρξιστή Νικολάι Μπερντγάεφ (Nikolai Berdyaev), του Λουθηρανού θεολόγου Πάουλ Τίλλιχ (Paul Tillich), του γερμανοεβραίου κοινωνικού ψυχολόγου (υπέρμαχου της διαπροσωπικής και κοινωνικής ευθύνης) Έριχ Φρομ (Erich Fromm) και άλλων. Φωναί βοώντων εν τη ερήμω; Όχι! Οι φωνές αυτές ενώνονται σε ένα σάλπισμα εγρήγορσης και ελπίδας. Ο Ειρηναίος παραθέτει, για παράδειγμα, τον Τόυνμπι:
«Mόνο με μια ριζική και βαθειά Επανάσταση των ιδεών και των ιδανικών, που θα μας γλυτώσει από τον εγωκεντρισμό και θα μας φέρει σε επαφή με την υπέρτατη πραγματικότητα, μπορεί να επιζήσει η ανθρωπότητα».
Οι μαρτυρίες που επιστρατεύονται στην ομιλία δείχνουν όχι μόνο την σημασία που απέδιδε ο «Παππούς» στις κοινωνικές επιστήμες ως θεραπαινίδες της θεολογίας του, αλλά και την έφεσή του για διάλογο με άλλα δόγματα. Ίσως η έμφυτη κρητική του ανοιχτοσύνη εδραιώθηκε κατά τα δύο χρόνια που μετεκπαιδεύθηκε στη Λίλλη και στο Παρίσι (1950-52) και τη δεκαετία που ήταν Μητροπολίτης Γερμανίας (1971-81).
Η Κρίση είναι στην πραγματικότητα αποτελέσμα της «αλλοτρίωσης της αμαρτίας» που μεταδίδεται στον πολιτισμό μας. Απαιτείται συνεπώς μια Ηθική Επανάσταση, μια «αναθεώρηση της σκέψης και της πρακτικής μας». Η «ένδον» αναθεώρηση συνεπάγεται αλλαγή του τρόπου σκέψης, που είναι και η ριζική σημασία της λέξης «μετάνοια» (Ματθ. 3,2, «μετανοεῖτε· ἤγγικε γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν», χωρίο στο οποίο παραπέμπει ο συγγραφέας). Η διέξοδος δεν έγκειται μόνο στην επιδιόρθωση της οικονομίας. Όπως παρατηρεί, «Η οικονομία πρέπει να ξεπεράσει τα σημερινά λογιστικά της πλαίσια και να φτάσει στα όρια του ανθρώπου». Πίσω από τα οικονομικά δεδομένα υπάρχουν άνθρωποι και οι άνθρωποι είναι «πρόσωπα», έχουν ψυχή. Είναι τόσο απλό όσο και ο Χριστιανισμός:
«Ο Χριστιανισμός, ιδιαίτερα, που μιλάει για σταύρωση και ανάσταση...και σπρώχνει αδιάκοπα τον άνθρωπο σε ανανέωση και τελείωση, είναι από τη φύση του μια ακατάπαυστη και ουσιαστική Επανάσταση... Σταθερή μου πεποίθηση είναι πως η σημερινή κρίση του κόσμου δεν θα υπερνικηθεί μόνο με πολιτικές-οικονομικές αλλαγές, αλλά πως χρειάζεται μια βαθειά πνευματική αλλαγή».
Θυμάμαι ότι όταν έφθασα στο τέλος της διάλεξης με εντυπωσίασε η άκρα λεπτότητα με την οποία άφηνε χώρο—ευρυχωρία μάλλον― για διάλογο: «Η ομιλία μου αυτή...ασφαλώς έχει τον αντίλογό της—που θα πρέπει να ακουσθεί σε άλλη ομιλία». Όποιος και αν μπορεί να είναι ο αντίλογος των ειδικών και των απλών ανθρώπων, δεν υπάρχει σήμερα αμφιβολία ότι η Κρίση είναι παγκόσμια και ηθικής τάξεως και ότι έχει μπει στο σπίτι μας.
Η «Επανάσταση των Συνειδήσεων», εμπλουτισμένη με άλλα κείμενα του Ειρηναίου και σπάνιο αρχειακό υλικό, επανεκδόθηκε εφέτος, με επιμέλεια του Χρήστου Τσαντή, από τις Εκδόσεις «Ραδάμανθυς». Κατανοώ τώρα, τριάντα πέντε χρόνια αργότερα, πόσο διορατικός ήταν ο ακούραστος «Παππούς της Κρήτης και της Ορθοδοξίας»: «Ζω και ′γω καθημερινά την αγωνία του τόπου μας και του Λαού μας, αναλογίζομαι το παρελθόν και το μέλλον του κόσμου, αλλά και του τόπου μου και αισθάνομαι το χρέος να μιλήσω προφητικά, δηλαδή με ειλικρίνεια και παρρησία».