L’ etat c’est moi
(το κράτος είμαι εγώ)
Λουδοβίκος 14ος
Από την ορκωμοσία του για τη δεύτερη θητεία ως προέδρου των ΗΠΑ μέχρι και σήμερα, ο Ντόναλντ Τραμπ έχει εκδώσει δεκάδες εκτελεστικά διατάγματα, πολλά από τα οποία αποτελούν πλέον αντικείμενο νομικών αμφισβητήσεων, δεδομένου ότι υπερβαίνουν τις εξουσίες του βάσει του αμερικανικού συντάγματος˙ αυτό έχει ως αποτέλεσμα, ορισμένα να καταλήξουν αναπόφευκτα μπροστά στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ. Το τι αποφασίζει το δικαστήριο και πώς η κυβέρνηση Τραμπ ανταποκρίνεται στις αποφάσεις του, θα μας πει πολλά εάν η διάκριση των εξουσιών εξακολουθεί να λειτουργεί όπως σκόπευαν οι ιδρυτές των ΗΠΑ όταν συνέταξαν το σύνταγμα.
Η έννοια της διάκρισης των εξουσιών ενσωματώνεται σχεδόν σε κάθε δημοκρατικό σύνταγμα. Βασίζεται στην αρχή της διάκρισης των εξουσιών μεταξύ των τριών θεμελιωδών κλάδων της κυβέρνησης: της εκτελεστικής, της νομοθετικής και της δικαστικής εξουσίας˙ είναι αυτό που δίνει τη δυνατότητα στο πολιτικό οικοσύστημα των ελέγχων και των ισορροπιών να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την ύπαρξη δημοκρατίας και την άνθηση της ελευθερίας. Αλλά αν ένα από τα τρία σκέλη της κυβέρνησης κυριαρχήσει στα άλλα δύο, η ισορροπία κλονίζεται και η δημοκρατία καταρρέει. Αυτήν την ιδέα της συνταγματικής δημοκρατίας ως τριμερούς κατανομής της εξουσίας την οφείλουμε σε έναν Γάλλο πολιτικό φιλόσοφο του 18ου αιώνα, τον Μοντεσκιέ: ήταν ο συγγραφέας ενός από τα πιο σημαντικά βιβλία που προέκυψαν από την περίοδο του Διαφωτισμού, υπό τον τίτλο Το Πνεύμα των Νόμων. Δημοσιευμένο το 1748, αυτό το έργο αναμόρφωσε σταδιακά κάθε πολιτικό σύστημα στην Ευρώπη, ασκώντας ισχυρή επιρροή στους ιδρυτές της Αμερικής, με άλλα λόγια, το σύνταγμα των ΗΠΑ του 1787 συντάχθηκε στο πνεύμα των συστάσεων του Μοντεσκιέ.
Οι σύγχρονες όμως δημοκρατίες είναι πιο περίπλοκες από αυτές του 18ου αιώνα, οπότε νέοι θεσμοί έχουν αναπτυχθεί για να συμβαδίζουν με την εποχή. Όλα αυτά περιλαμβάνουν εξειδικευμένα δικαστήρια, αυτόνομες ρυθμιστικές υπηρεσίες, κεντρικές τράπεζες, ελεγκτικά όργανα, διαμεσολαβητές, εκλογικές επιτροπές και φορείς κατά της διαφθοράς. Το κοινό όλων αυτών των θεσμών είναι ότι λειτουργούν με σημαντικό βαθμό ανεξαρτησίας από τα τρία προαναφερθέντα σκέλη της κυβέρνησης: δηλαδή, περισσότεροι έλεγχοι και ισορροπίες. Αλλά, παρά την τεράστια επιρροή του, η ιδέα του διαχωρισμού των εξουσιών στο επίκεντρο της δημοκρατίας προϋπήρχε του Μοντεσκιέ κατά πολλούς αιώνες. Μια από τις πρώτες διατυπώσεις αυτής της ιδέας βρίσκεται στο έργο του Αριστοτέλη, τα Πολιτικά, στο οποίο βρίσκουμε το επιχείρημα ότι «το καλύτερο σύνταγμα αποτελείται από όλες τις υπάρχουσες μορφές». Με αυτό ο Αριστοτέλης εννοεί μια μικτή κυβέρνηση μοναρχίας, αριστοκρατίας και δημοκρατίας!
Ήταν οι Ρωμαίοι πάντως εκείνοι που ανέπτυξαν ένα λειτουργικό μοντέλο ελέγχων και ισορροπιών, καθότι το σύνταγμα της ρωμαϊκής δημοκρατίας χαρακτηριζόταν από τη διάκριση των εξουσιών μεταξύ των τριβούνων των πληβείων , της γερουσίας των πατρικίων και των εκλεγμένων προξένων. Οι πρόξενοι κατείχαν το ανώτατο πολιτικό αξίωμα, παρόμοιο με τον πρόεδρο ή τον πρωθυπουργό. Επειδή όμως οι Ρωμαίοι δεν εμπιστεύονταν κανέναν που είχε υπερβολική εξουσία, εξέλεξαν δύο προξένους κάθε φορά, για περίοδο 12 μηνών, όπου κάθε πρόξενος είχε δικαίωμα αρνησικυρίας στις ενέργειες του άλλου προξένου. Ο μεγαλύτερος υπέρμαχος της ρωμαϊκής δημοκρατίας και των συνταγματικών μηχανισμών της ήταν ο Ρωμαίος φιλόσοφος, δικηγόρος και πολιτικός Κικέρων, ο οποίος ενέπνευσε το έργο του Μοντεσκιέ. Η ρωμαϊκή δημοκρατία διήρκεσε για περίπου 500 χρόνια, αλλά έληξε μετά τον βίαιο θάνατο του Κικέρωνα το 43 π.Χ. Είχε αφιερώσει τη ζωή του αντιστεκόμενος στους αυταρχικούς λαϊκιστές που ήθελαν να υπονομεύσουν τη ρωμαϊκή δημοκρατία και να καθιερωθούν ως μοναδικοί δεσπότες. Ο θάνατός του (μαζί με τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα τον προηγούμενο χρόνο) θεωρούνται βασικές στιγμές στη μετάβαση της Ρώμης από τη δημοκρατία στην αυτοκρατορία.
Σήμερα οι δημοκρατίες μας αντιμετωπίζουν την ίδια δύσκολη θέση. Σε πολλά διαφορετικά μέρη του κόσμου, αυτός ο απλός θεσμικός μηχανισμός έχει δεχθεί ολοένα και μεγαλύτερη επίθεση από άτομα που θέλουν να περιορίσουν την ανεξάρτητη εξουσία του δικαστικού και του νομοθετικού σώματος. Στην Ευρώπη, ακολουθώντας τα βήματα του Ούγγρου πρωθυπουργού Βίκτορ Όρμπαν, η Ιταλίδα ακροδεξιά πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι πιέζει για συνταγματικές μεταρρυθμίσεις που ενισχύουν την εκτελεστική εξουσία εις βάρος των άλλων δύο κλάδων. Η επίθεση στο σύστημα ελέγχων και ισορροπιών έχει εντοπιστεί και στην Ουάσιγκτον˙ η χρήση και η κατάχρηση προεδρικών εκτελεστικών διαταγών είναι ένδειξη αυτού του αυξανόμενου πολιτικού καρκίνου.
Στις πρώτες 20 ημέρες από την επιστροφή του στον Λευκό Οίκο, ο Ντόναλντ Τραμπ έχει ήδη υπογράψει 60 εκτελεστικά διατάγματα. Αυτό περιλάμβανε τη χάρη που απένειμε σε περίπου 1.500 άτομα, τα οποία συμμετείχαν στην εξέγερση της 6ης Ιανουαρίου στην πρωτεύουσα των ΗΠΑ. Όμως πολύ μεγαλύτερη ανησυχία προκαλούν οι κρυφές απειλές της κυβέρνησης Τραμπ να ανατρέψει την απόφαση-ορόσημο του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ από το 1803, γνωστή με το όνομα Marbury v. Madison, την υπόθεση που καθιέρωσε την αρχή ότι τα δικαστήρια είναι οι τελικοί διαιτητές του νόμου. Τις τελευταίες εβδομάδες ο Τραμπ επέκρινε ανοιχτά ομοσπονδιακούς δικαστές που προσπάθησαν να εμποδίσουν ορισμένες από τις πιο εκτελεστικές του εντολές. Πολλοί ισχυρίζονται πως ο αντιπρόεδρός του φέρεται να είπε ότι «οι δικαστές δεν επιτρέπεται να ελέγχουν τη νόμιμη εξουσία της εκτελεστικής εξουσίας».
Ως εκ τούτου, η λεπτή εξισορροπητική πράξη της δημοκρατίας δείχνει να βρίσκεται υπό σοβαρή πίεση. Εάν η διάκριση των εξουσιών δεν επικρατήσει και οι έλεγχοι και οι ισορροπίες αποδειχθούν αναποτελεσματικές, η δημοκρατία θα απειληθεί. Μελλοντικά θα φανεί εάν το κράτος δικαίου θα εκτοπιστεί από το κράτος του ισχυρότερου. Αυτή τη στιγμή οι πιθανότητες δεν φαίνονται καλές για τον Κικέρωνα και τον Μοντεσκιέ, επικυρώνοντας κατά κάποιο τρόπο τον Μένανδρο όταν λέει πως «άπαξ γαρ εξουσία, ισχύν λαβούσα, ουδέν του οικείου συμφέροντος κρίνει λυσιτελέστερον» , δηλαδή, κάθε εξουσία όταν γίνει ισχυρή, δεν θεωρεί τίποτε πιο σκόπιμο από το δικό της συμφέρον.