Τόπος ευ ζην, πλασμένος για τον άνθρωπο: στους πρόποδες του Ψηλορείτη, με εποπτική θέα προς τη θάλασσα και τη βόρεια ακτογραμμή της Κρήτης, αλλά αυτός κρυμμένος από τα καράβια που προσέγγιζαν. Χαράδρα όπου η φύση οργιάζει. Τρεχούμενο νερό, καλά, εύφορα χώματα, χιλιάδες χρόνια τώρα αμπέλια, ελιές και βότανα. Και στον λόφο η ακρόπολη, ζωσμένη από πλατάνια και βελανιδιές- και πανώρια κυπαρίσια με ξύλο εκλεκτό, πρώτη ύλη θαρραλέων ταξιδιών.
Η αρχαία Ελεύθερνα. Κατοικημένη αδιάλειπτα από τα μινωικά έως τα βενετσιάνικα χρόνια της Κρήτης. Τόπος διαχρονικός, με πτυχώσεις αλλεπάλληλες ανθρώπινων γενεών και ιστορίας απτής κάτω από τη γη του.
Μινωίτες, Αχαιοί, Μυκηναίοι, Δωριείς και το ελληνικό αμάλγαμα αυτών μετά- και ύστερα οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί και «ξένοι» άλλοι, πολλοί. Οι Ρωμιοί τελικά.
Τόπος συμπύκνωσης. Δείγμα εξαιρετικό της λειτουργίας της αέναης: του ανακατέματος του κόσμου.
Αυτή η «υψηλή περιεκτικότητα» φυλών και χρόνων είναι το ένα χαρακτηριστικό που καθιστά την αρχαία Ελεύθερνα τόσο σημαντικό αρχαιολογικό τοπόσημο- δεν περιλαμβάνει μόνο μια φάση της κρητικής/ ελληνικής ιστορίας αλλά το όλον της σχεδόν.
Κι έπειτα, είναι η Ελεύθερνα από τα λίγα μέρη στην Ελλάδα και σε όλη την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, όπου οι αρχαιολόγοι διαρκώς ανακαλύπτουν θραύσματα πολύτιμα για την καλύτερη κατανόηση μιας περιόδου που θεωρείται ακόμη εν πολλοίς άγνωστη, «σκοτεινή»: των αιώνων οπότε διαμορφώθηκαν από τους ραψωδούς του ελληνικού κόσμου τα ομηρικά έπη.
Οι μυριάδες πληροφορίες που περιέχουν για τη ζωή της εποχής εκείνης οι στίχοι της Ιλιάδας και της Οδύσσειας ήταν αποκυήματα της μυθοπλαστικής δεινότητας των αρχαίων ποιητών ή περιγράφουν λογοτεχνικά την τότε πραγματικότητα;
Η σκαπάνη (και το νυστέρι) του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης και διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Νίκου Σταμπολίδη, στην απάντηση αυτού του ερωτήματος συνεισφέρουν συστηματικά τις τελευταίες δεκαετίες. Από το 1984 ο καθηγητής Σταμπολίδης και οι συνεργάτες του ανασκάπτουν την Ελεύθερνα- το 2009, μετά την ανακάλυψη του «Τάφου των Πριγκιπισσών», συγκαταλέχθηκε από το αμερικανικό περιοδικό Archaeology στις δέκα σημαντικότερες ανασκαφές ανά τον κόσμο.
Και χάρη στην επιμονή του καθηγητή, η αρχαία Ελεύθερνα δεν «εγκλωβίστηκε» στον «μικρόκοσμο» της επιστήμης της αρχαιολογίας. Στις παρυφές της ανασκαφής δημιουργήθηκε ένα σύγχρονο μουσείο- κόσμημα για το νησί και ο αρχαιολογικός χώρος (νεκρόπολη και αρχαία πόλη) προστατεύτηκε και κατέστη επισκέψιμος.
Τόπος αναστοχασμού, τόπος συγκίνησης που αναδείχτηκε η Ελεύθερνα. Μετά από αιώνες λησμονιάς, άνοιξε- και προσφέρθηκε (από τους ανθρώπους) στους ανθρώπους. Ξανά.
«Στην Ελεύθερνα είναι ορατά τα γοητευτικά υποστρώματα της ανθρώπινης παρουσίας σε έναν τόπο, καταλαβαίνουμε εδώ ότι πάντα “το καινούργιο κρασί μπαίνει σε παλιά βαρέλια”», λέει ο καθηγητής Σταμπολίδης.
Με λόγο πολυπλόκαμο αλλά πυκνό, ζωηρά εικονογραφημένο, ο καθηγητής προβάλλει ανθρωποκεντρικά και εξαίσια την ιστορία. Λίγες φορές διέκοψα τη διήγησή του με ερωτήσεις.
«Έχουμε βρει λίθινα εργαλεία, νεολιθικά και της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, κυκλαδικά ειδώλια επίσης. Μια πρώτη κατοίκηση φαίνεται να συμβαίνει περίπου στο 3.000 π.Χ.. Ίχνη οργανωμένου οικισμού είναι διακριτά από την Υστερομινωική περίοδο (13 αι. π.Χ.), μέχρι και τα βυζαντινά και βενετσιάνικα χρόνια (14 αι. μ.Χ.): μια αδιάλειπτη ανθρώπινη παρουσία τεσσεράμιση χιλιάδων χρόνων. Διακόπηκε βίαια αλλά επανήλθε από τον 17 αι. και έπειτα».
«Η ανασκαφή έχει αποκαλύψει οικίες, ναούς, νεκροταφεία, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, ρωμαϊκές βίλες και λουτρά, παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Σύντομα εκτός του μουσείου και της νεκρόπολης θα είναι επισκέψιμη και η πόλη- εκεί ο επισκέπτης θα μπορεί να τα δει όλα αυτά».
- Υπήρξε λοιπόν κάποτε μια μεγάλη πόλη εδώ;
Η κατοίκηση είχε εξάρσεις και βαθύνσεις βέβαια, όπως συμβαίνει πάντα στις πόλεις και την ιστορία τους. Στην αρχαιολογία «ποτέ μην πεις ποτέ», αλλά από τα μέχρι τώρα ευρήματα συμπεραίνουμε μια έξαρση στον πληθυσμό και στον πολιτισμό της Ελεύθερνας στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, δηλαδή στα ομηρικά χρόνια. Στα κλασικά χρόνια φαίνεται να υπάρχει μια πτώση και ακολουθεί άνοδος στα ελληνιστικά και ένα boom στα ρωμαϊκά και στα βυζαντινά χρόνια- μέχρι τον 8 αι. όπου φαίνεται ξανά μια συρρίκνωση.
«Τελικά η πόλη έπαψε να υπάρχει όταν οι κάτοικοί της αναγκάστηκαν από τους Βενετούς να την εγκαταλείψουν. Ας θυμόμαστε ότι η Κρήτη δεν είχε 400 χρόνια Τουρκοκρατία αλλά Ενετοκρατία: από το 1204 έως το 1669 (το Ηράκλειο) ήταν βενετική κτήση. Τον 14 αι. οι Ενετοί ερήμωσαν την Ελεύθερνα, προσπαθώντας να καταστείλουν τις επαναστάσεις του Μυλοποτάμου, όταν οι Καλλέργηδες και άλλες αριστοκρατικές οικογένειες, ανάμεσά τους και ενετικής καταγωγής, είχαν πρωτοστατήσει σε εξεγέρσεις για την ανεξαρτησία του νησιού από τη Βενετία. Κατεσφάγησαν τελικά, μεταξύ 1363- 1367 μ.Χ. Και οι Βενετοί έσπειραν με αλάτι τους αγρούς για να μην φυτρώσουν πια γεννήματα της γης».
- Εκτιμήσεις όσον αφορά τον πληθυσμό της Ελευθερνας μπορούν να γίνουν;
Ίσως στο αποκορύφωμα της η αρχαία πόλη να είχε 3.000- 5.000 ελεύθερους κατοίκους. Συνυπολογίζοντας τους δούλους, η ανθρώπινη παρουσία θα πρέπει να ήταν αρκετά μεγαλύτερη.
- Ποιά είναι τα χαρακτηριστικά που έκαναν αυτόν τον τόπο ελκυστικό στους ανθρώπους;
Ο λόφος της αρχαίας Ελεύθερνας περιβάλλεται από δύο χειμάρρους οι οποίοι ενώνονται και σχηματίζουν παραπόταμους του Γεροποτάμου (που δεν είναι ούτε γερός, ούτε γέρος αλλά ιερός: Ιεροπόταμος, επειδή πηγάζει από το λίκνο του Δία, την Ίδη/ τον Ψηλορείτη).
«Υπήρχε φυσική οχύρωση- την κορυφή του λόφου μπορείς να προσεγγίσεις μόνο από ένα μικρό πέρασμα στα νότια, από το σημερινό χωριό της Αρχαίας Ελεύθερνας. Εκεί υπάρχει ακόμα ο “μεσαιωνικός” πύργος, που έφρασσε την είσοδο προς την ακρόπολη. Δεν ήταν εύκολο μέρος να το καταλάβεις- οι υπερασπιστές έβαλλαν από πλεονεκτική, ψηλότερη θέση τους επιτιθέμενους».
«Οχυρωματική θέση λοιπόν, με άφθονα νερά από τους χειμάρρους αλλά και από πηγάδια και πηγές. Εποπτεία της θάλασσας αλλά και του βουνού- οι κάτοικοι έβλεπαν τα πλοία που ερχόνταν αλλά οι ίδιοι ήταν αθέατοι από τη θάλασσα».
«Επίσης, ασβεστολιθικά λατομεία. Και έχουμε βρει ίχνη από λιώσιμο σιδήρου στην περιοχή του Κουλούκουνα (τα αρχαία Ταλλαία όρη στα ανατολικά της επικράτειας της πόλης)- από έρευνες που έκανε στη δεκαετία του ’60 το ΙΓΜΕ ξέρουμε ότι το βουνό είχε σίδηρο. Ίσως αυτό το κοίτασμα να αποτέλεσε μια τεράστια πηγή πλούτου που καθιέρωσε την Ελεύθερνα μετά την πτώση των μινωικών/ μυκηναϊκών κέντρων, των παλατιών ή ανακτόρων της Κρήτης. Η παρακμή τους συμπίπτει με το τέλος της Εποχής του Χαλκού και την αρχή της Εποχής του Σιδήρου. Τότε ανέρχεται η Ελεύθερνα- για αυτό εικάζουμε ότι στα κοιτάσματα σιδήρου είναι πολύ πιθανό να οφείλει η πόλη την μεγάλη της ακμή».
- Εύφορος τόπος κιόλας. Υποθέτω πως η γεωργία θα άκμαζε.
Η Ελεύθερνα υπήρξε πρωτεύουσα μιας μεγάλης επικράτειας, από το βουνό του Κουλούκωνα ανατολικά, μέχρι την παραλία κοντά στο Ρέθυμνο στα βόρεια. Και στα νότια έως περίπου την Αξό και τη Σύβριτο. Η περιοχή παρήγαγε λάδι και ελιές σίγουρα, κρασί και σταφίδες, αλλά και σιτηρά, όπως κριθάρι.
- Άρα δεν είναι άστοχη υπέρβαση να ισχυριστεί κανείς ότι η φύση της γύρω περιοχής στη σημερινή της μορφή έμοιαζε με εκείνης της εποχής;
Καθόλου. Υπήρχαν, ακόμη, πανύψηλα κυπαρίσσια που είναι καταπληκτικά για ναυπήγηση, οι «κυπαρισσελάτες» όπως λέμε στην Κρήτη τα πολύκλαδα κυπαρίσσια. Δίνουν πολύ ωραία ξυλεία που μπορείς να εμπορευτείς, για κατασκευή πλοίων ή οικιών. Η Ελεύθερνα στηριζόταν όχι μόνο στη γεωργία αλλά και στην κτηνοτροφία: ζώα παντός είδους, κυρίως αίγες και πρόβατα, τα οποία δεν έδιναν στους ανθρώπους μόνο το γάλα, και το κρέας τους αλλά και μαλλί για ύφανση και δέρματα για υποδήματα, ζώνες ή ασπίδες.
- Θα δούλεψαν εδώ πολλοί αργαλειοί...
Στην ανασκαφή έχουμε βρει εκατοντάδες υφαντικά βάρη και σφονδύλια. Στη Μεσοποταμία έχουν βρεθεί σφηνοειδείς, πήλινες επιγραφές που αναφέρουν κρητικά υποδήματα- δεν θα ’λεγα στιβάνια αλλά «ενδρομίδες», μπότες δηλαδή. Οι Κρητικοί θα αντάλλασσαν τα προϊόντα τους με χρυσό, άργυρο, πολύτιμους λίθους ή άλλα «εξωτικά» εμπορεύματα, όπως ελεφαντόδοντο.
«Η περιοχή ήταν πλούσια σε φαρμακευτικά και αρωματικά προϊόντα επίσης: σήμερα ακόμα υπάρχουν στη φύση της Κρήτης και του Ψηλορείτη 252 ενδημικά βότανα. Στην αρχαιότητα τα χρησιμοποιούσαν για να αρωματίσουν το σώμα τους, ή για να θυμιάσουν τους θεούς τους. Ο styrax officinalis για παράδειγμα, το «αστυράκι» όπως λέμε στην Κρήτη και που ανθίζει με άστρινα, λευκά λουλούδια τον Μάιο, βγάζει μια ρητίνη που ως αφέψημα έχει θεραπευτικές ιδιότητες αλλά είναι και πολύ καλό «λιβάνι»: παράγει μια γαλάζια φλόγα και το χρησιμοποιούν μέχρι σήμερα στους βουδιστικούς ναούς».
«Γνωρίζουμε από τις επιγραφές της Αμάρνα ότι οι Φαραώ και ιδιαίτερα ο Αμένοφις ο Γ΄, κατέπλεαν στις παραλίες του Μυλοποτάμου στη Σισαία Χώρα (σημερινές Σίσες). Και πάλι οι Κρήτες πρέπει να αντάλλασσαν θεραπευτικά βότανα, σταφίδες, αποξηραμμένα σήκα και το θαυμάσιο μέλι τους με αιγυπτιακά προϊόντα και πολύτιμα μέταλλα».
«Αυτές είναι ορισμένες μόνο από τις πηγές πλούτου της Ελεύθερνας: προσθέστε σε αυτά τους δασμούς από τα λιμάνια της. Και λάβετε υπόψη ότι οι Κρητικοί ήταν περίφημοι, δεινοί τοξότες, όχι μόνο στην αρχαιότητα αλλά και στο Βυζάντιο. Θα μπορούσαν να είναι μισθοφόροι σε διάφορους άρχοντες και ηγεμόνες της Ανατολής». Γιατί ακόμα και στα λεγόμενα «Σκοτεινά Χρόνια» (1100-1000 π.Χ.), οι σχέσεις της Ελεύθερνας με άλλα νησιά και τόπους της Μεσογείου, όπως η Κύπρος, δεν είχαν πάψει»
- Ανοιχτός, εξωστρεφής τόπος λοιπόν.
- Ναι. Η Ελεύθερνα είναι από τα μέρη που αποδεικνύουν εν τοις πράγμασι, με συγκεκριμένα ευρήματα, ότι είχε σχέσεις όχι μόνο με άλλες πόλεις της Κρήτης, αλλά και με την Πελοπόνησσο και με την Αττική, την Εύβοια, τη Μικρά Ασία, την Κύπρο, την Φοινίκη, την Αίγυπτο, ενδεχομένως και με την Ετρουρία στην ιταλική χερσόνησο. Έχουμε βρει κάποιες πόρπες, καρφίτσες ή παραμάνες πείτε τις, οι οποίες μάλλον προέρχονται από την Ετρουρία ή μιμούνται αντίστοιχες ετρουσκικές.
«Αρχαϊκές πόλεις και κοινωνίες σαν αυτή της Ελεύθερνας μπορούσε κανείς να τις χωρίσει σε δύο είδη: τις κλειστές κοινωνίες (με πολλές ενδογαμίες) και τις ελεύθερες ή ανοιχτές κοινωνίες που δέχονταν και ξένους στους κόλπους τους. Η Ελεύθερνα είναι βέβαιο ότι ανήκει στην δεύτερη κατηγορία. Βάσει επιγραφών που έχουν βρεθεί ξέρουμε ότι οι Κρήτες στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, μετά την πτώση των μινωικών/ μυκηναϊκών κέντρων, δεν είχαν βασιλείς (μόνο η Αξός, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, είχε βασιλιά), αλλά εκλεγμένους αριστοκράτες: τους «Κόσμους» όπως τους αποκαλούσαν. Οι «Κόσμοι» αυτοί είχαν διάφορες δικαιοδοσίες και ο αριθμός τους ποικίλλει ανά περίοδο, όμως, ένας από αυτούς ήταν ο «Κόσμος των Ξένων»- για να υπάρχει μια τετοια εξουσία, θα υπήρχαν και αρκετοί άνθρωποι από άλλες περιοχές.
- Ο «Κόσμος» των Ξένων. Ο άρχοντας των ξένων;
- Ο «υπουργός» ορθότερα: ο «κόσμος», ο άρχοντας που ασχολείτο με τους «ξένους». Επομένως, η αρχαία Ελεύθερνα ήταν μια κοινωνία ανεκτική, έβλεπε από ψηλά με ανοικτούς τους ορίζοντές της.
«Από τα αντικείμενα άλλων περιοχών που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές μας, προφανώς πολλά είναι εμπορικά προϊόντα- υποπτευόμαστε, όμως, ότι κάποια μπορεί να ανήκαν σε προίκες. Και μεταφέρθηκαν εδώ μετά τον γάμο κατοίκων της Ελεύθερνας με πλούσιες γυναίκες της αριστοκρατίας, λ.χ. από την Κύπρο. Γιατί ορισμένα σύνολα μοιάζουν με γυναικείο εξοπλισμό που είναι πιθανότερο να μεταφέρθηκε αυτούσιος μετά τον ερχομό μιας γυναίκας στην Ελεύθερνα, παρά να αγοράστηκε από εμπόρους».
«Έχουμε στοιχεία από τη Νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας ότι οι Ελευθερναίοι στις ταφές τους χρησιμοποιούσαν ένα συγκεκριμένο τύπο επιτύμβιας στήλης. Όπως έχουμε εμείς σήμερα τους σταυρούς, ή οι Οθωμανοί τα φέσια και τις μαργαρίτες για άντρες και γυναίκες αντίστοιχα, αυτοί είχαν τους πεσσούς. Για τους ντόπιους οι πεσσοί ήταν ορθογώνιοι παρελληλεπίπεδοι κυβόλιθοι, ή στήλες αργότερα- ανάμεσά τους όμως υπήρχαν 2- 3 περιπτώσεις ενός μάλλον ανατολίτικού, φοινικικού τύπου, το λεγόμενο “cippus” που σημαίνει όρος, «σήμα». Πιθανότα αυτή την τεχνοτροπία δεν υιοθέτησαν ντόπιοι, αλλά, μάλλον, κάποιος ξένος, ανατολίτης που έζησε και πέθανε εκεί».
«Υπάρχουν, λοιπόν, ευρήματα που καταδεικνύουν ανεκτικότητα στην κατοίκηση ξένων. Πρόσφατα βρήκαμε μια ακόμα επιγραφή- εντοιχισμένη σε μία παλαιοχριστιανική βασιλική- όπου αναφέρεται στον «καταγόμενον ή καταπλέοντα», εννοώντας αυτόν που έρχεται από τα βουνά ή τη θάλασσα. Και συνεχίζει: «αν δε τρις τον αγρό άκαρπον αφήσει», αν δηλαδή ο αγρός μείνει άκαρπος για τρία χρόνια. Μάλλον, η αρχαία πόλη έδινε στους «ξένους» που έρχονταν για να ζήσουν εκεί και γη για να την εκμεταλλευτούν- όμως, εάν για τρία χρόνια την άφηναν ακαλλιέργητη, η πόλη ακύρωνε την παραχώρηση. Αυτό είναι ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο και για το σήμερα: οι Ελευθερνείς ήταν φιλικοί, ανοχτοί με τους ξένους αλλά δεν προτιμούσαν τους τεμπέληδες. Τα παραπάνω να τα γράψετε με κάθε επιφύλαξη, γιατί δεν έχει ακόμα καθαριστεί πλήρως και διαβαστεί ολόκληρη η επιγραφή- αυτή είναι μια πρώτη προσέγγιση.
- Γιατί η Ελεύθερνα έχει τόσο μεγάλη σημασία ως αρχαιολογικό τοπόσημο, ειδικά όσον αφορά την κατανόηση των «σκοτεινών χρόνων» οπότε συντέθηκαν τα ομηρικά έπη;
Η αρχαιολογία μπορεί να χωρίζεται σε προϊστορική, κλασική, βυζαντινή, νεότερη αλλά για μένα είναι μία: είναι το παρελθόν. Και με ενδιέφεραν ανέκαθεν οι περίοδοι κρίσης, εκεί που δεν υπάρχει πολύ φως. Ασχολούμαι από τα πρώτα χρόνια της ανασκαφής με το τι συνεβη στην Κρήτη μετά την πτώση των μινωικών/ μυκηναϊκών κέντρων- και με τη συμμετοχή της Κρήτης στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού. Μέχρι πρότινος πολλοί ονόμαζαν εκείνους τους αιώνες (11- 9 αι. π.Χ.) «σκοτεινούς». Δεν είναι καθόλου σκοτεινοί πια, μετά τη δουλειά που έχει γίνει, στην Ελεύθερνα αλλά και σε άλλους τόπους.
«Στην Ορθή Πέτρα ανασκάψαμε μια νεκρόπολη με ταφές ανοιχτές, με εγχυτρισμούς μέσα σε πιθάρια, αλλά και καύσεις, κυρίως ανδρών, ηλικίας από 18- 50 ετών. Αυτοί ήταν αριστοκράτες/ πολεμιστές- μετά το θάνατό τους καιγόντουσαν για να μην φάνε τα σκουλήκια το ηρωικό τους σώμα. Πίστευαν ότι με την αποτέφρωση η «τσίκνα» τους, η ψυχή τους, ανέβαινε κατευθείαν στον ουρανό, προς τους θεούς».
«Ανάμεσα σε αυτές τις ταφικές πυρές είχαμε την τύχη να ανακαλύψουμε μία ενός αριστοκράτη πολεμιστή: ακριβώς έξω από την πυρά του σφαγιάστηκε ένας αιχμάλωτος εχθρός. Όπως περιγράφει ο Όμηρος στην 23 ραψωδία της Ηλιάδας τη σφαγή των δώδεκα αριστοκρατών Τρώων από τον Αχιλλέα προς τιμήν (γέρας) του Πατρόκλου, είναι ακριβώς η ίδια περίπτωση. Δεν πρόκειται για θυσία, ούτε καν ποινή με την έννοια της τιμωρίας, αλλά για τελετουργική εκδίκηση, μια ανταπόδοση εν καιρώ πολέμου.
«Αποδεικνύεται έτσι η αλήθεια του Ομήρου, τουλάχιστον στο συγκεκριμένο κείμενο που περιγράφει την καύση του Πατρόλου. Ξέρετε, υπήρχαν διενέξεις ακόμη και ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη για το κατά πόσον η σφαγή των Τρώων αιχμαλώτων ήταν πραγματική. Ο Πλάτωνας έλεγε «αυτά δεν τα κάνουν οι Έλληνες» και ο Αριστοτέλης του θύμισε ότι “στην Θεσσαλία ακόμα και τώρα (4 αι. π.Χ.) συμβαίνουν τέτοιου είδους σφαγές”».
«Αυτή η ταφική πυρά στην Ελεύθερνα ουσιαστικά εικονογραφεί τους στίχους του Ομήρου και η ανακάλυψή της ήταν η πρώτη απόδειξη ότι ο ποιητής δεν υπερέβαλε καθόλου, παρά μόνο περιέγραφε γεγονότα και συνήθειες της εποχής του: από τα μυκηναϊκά χρόνια μέχρι τον 8 αι. π.Χ.».
«Την ταφική πυρά του Πατρόκλου σύμφωνα με τον Όμηρο προετοιμάζουν δύο Κρητικοί, ο Μυριόνης και ο Ιδομενέας. Ιδομενέας ποιος ήταν; Το μένος, το σφρίγος της Ίδης. Το παληκάρι της Ίδης. Γιατί αναλαμβάνουν αυτοί την ταφική πυρά; Επειδή κατέχουν τα ταφικά έθιμα. Όπως έκαναν στην Ίδη της Κρήτης, στους πρόποδες της οποίας βρίσκεται η Ελεύθερνα, ακριβώς το ίδιο διαβάζουμε στην Ιλιάδα οτι κάνουν στην Ίδη (Τρωάδα) της Τροίας».
«Αργότερα, όταν εντοπίσαμε τον τάφο των αριστοκρατισσών- ιερειών, αναδείχτηκε η Ελεύθερνα στις δέκα σημαντικότερες αρχαιολογικές ανασκαφές παγκοσμίως».
«Εκεί βρέθηκαν τέσσερεις γυναίκες, 13, 16, 28 και 72 ετών, θαμμένες, όχι καμμένες- οι γυναίκες δεν καίγονταν εκτός αν πέθαιναν στη γέννα. Γιατί όπως λέει ο Όμηρος «οι πόνοι (της γέννας) είναι ανάλογοι με τα τραύματα των πολεμιστών». Σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους αυτές οι γυναίκες θάφτηκαν εν ταυτώ, συγχρόνως. Βρέθηκαν θαμμένες σε έναν κτιστό χώρο, σε έναν «οίκο», οι τρεις ξαπλωμένες και η τέταρτη, η γηραιότερη, καθιστή. Οι ορθόδοξοι πατριάρχες μέχρι τις αρχές του 20 αι. σε αυτή τη στάση θαβόντουσαν- το 2011 ο Κόπτης Πατριάρχης Σενούντας, στην Αίγυπτο, θάφτηκε καθιστός. Για να θαφτεί κάποιος σε αυτή τη θέση, σημαίνει ότι έχει ένα ιερατικό αξίωμα. Ανακαλύψαμε και άλλα ευρήματα που οδηγούν προς αυτή την κατεύθυνση όσον αφορά την κοινωνική θέση και ρόλο αυτών των γυναικών: τα κοσμήματά τους, τη γυάλινη φιάλη που χρησιμοποιούσαν για τέλεση σπονδής».
«Παραμένει περίεργο πως οι γυναίκες αυτές με τη μεγάλη ηλικιακή διαφοροποίηση θάφτηκαν μαζί. Προσωπικά πιστεύω ότι όντως έτσι συνέβη: πέρα από το ταφονομικό στοιχείο, τις ακριβείς θέσεις που βρέθηκαν δηλαδή, δεν μπορεί να αποτελεί σύμπτωση το γεγονός ότι η μικρότερη θάφτηκε στα ανατολικά και η μεγαλύτερη στα δυτικά. Με αυτή τη σειρά: όπως δηλαδή ο ήλιος ανεβαίνει με τη νιότη και δύει με τα γηρατειά, έτσι θάφτηκαν και αυτές. Ίσως υπήρξε μια επιδημία, όπου πέθαναν μαζικά πολλοί άνθρωποι- ή οι νεότερες, που ίσως ήταν βοηθοί της γηραιότερης ιέρειας, την ακολούθησαν στο θάνατο οικειοθελώς, ή με όποιον άλλο τρόπο. Το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί τελεσίδικα πριν οι ειδικοί ανθρωπολόγοι αποφανθούν για τα οστά».
«Εκτός από πολεμιστές και πριγκίπισες, στην ανασκαφή έχει ανασυρθεί μια σειρά από ευρήματα της καθημερινής ζωής τότε, όπως οβελοί (οβελίες, σούβλες) που επιβεβαιώνουν την ομηρική δίαιτα με το «κοπτόν» κρέας. Και αποτεφρωμένα στις ταφές ανακαλύψαμε απανθρακωμένα, μαύρα κρασοστάφυλα, όπως αποφάνθηκαν ειδικοί παλαιοβοτανολόγοι».
«Έχουμε πλέον αρκετά τέτοια στοιχεία που επιβεβαιώνουν στίχους των ομηρικών επών, όπως για τον οίνο και την ανάμειξη του με το νερό. Έτσι δημιουργείται το «κρασί»: η λέξη από το ρήμα «κερράνυμι» που σημαίνει αναμιγνύω. Όλα αυτά τα ευρήματα εκτίθενται στο Μουσείο της Ελεύθερνας. Προσπαθήσαμε να δώσουμε ένα πρώτο φως στο “σκοτάδι” αυτών των αιώνων».
«Τα τελευταία χρόνια ανασκάπτουμε στην ανατολική πλευρά του λόφου δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές- η μία ανασκαφή έχει μάλιστα ολοκληρωθεί πλέον. Και υπήρχε ήδη η βασιλική που είχε σκάψει ο κύριος Θέμελης τη δεκαετία του ’90, όπως και ο Σωτήρας Χριστός, ένα βυζαντινό εκκλησάκι που έχει κτιστεί πάνω σε άλλη, προϋπάρχουσα βασιλική- μελετώντας όλα τα σχετικά ευρήματα, κατανούμε το πέρασμα από τον παγανισμό και την ειδωλολατρεία στον χριστιανισμό».
- Κομβικό σημείο της ανθρώπινης ιστορίας.
Ναι, αυτή είναι μια ακόμα συγκλονιστική, πολύ ενδιαφέρουσα μετάβαση που συντελείται στον 4- 5 αι. μ.Χ.. Και πάλι ρίχνουμε φως σε μια περίοδο, σε μια διαδικασία εν πολλοίς άγνωστη: έχουμε ανακαλύψει εξαιρετικά ψηφιδωτά, εντοιχισμένα αρχαία διακοσμητικά στοιχεία και αρχιτεκτονικά μέλη όπως κιονόκρανα, σπονδύλους κ.α..
«Το μεγάλο ερώτημα είναι: τα κτίρια στα οποία αρχικά ανήκαν όλα αυτά, παρήκμασαν από τον χρόνο και οι χριστιανοί απλώς χρησιμοποίησαν κάποια μέλη τους, ή ήταν οι Χριστιανοί που γκρέμισαν τα ειδωλολατρικά κτίρια; Αυτό θα φανεί από την περαιτέρω μελέτη των ευρημάτων».
«Η μετάβαση από την ειδωλολατρεία στον χριστιανισμό είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο στην ανθρώπινη ιστορία- και πάλι, εντούτοις, έχουμε να κάνουμε με «παλιό κρασί σε καινούργια βαρέλια». Μπορεί ο Διόνυσος ήταν και θεός του κρασιού, όμως με ένα εντελώς διαφορετικό πνευματικό περιεχόμενο, ο Χριστός είναι η «άμπελος η αληθινή». Βλέπουμε ότι κάποια στοιχεία, επιφανειακά έστω, τελετουργικά σίγουρα, υιοθετούνται σε έναν διαφορετικό κόσμο. Η πλειονότητα των ανθρώπων το χρειάζεται αυτό προκειμένου να πραγματοποιήσει την μετάβαση από έναν κόσμο παλιό σε έναν κόσμο αλλιώτικο».
- Θα ήθελα να αναφερθούμε και στο Μουσείο της Ελεύθερνας. Υπερσύγχρονο, διαδραστικό, απρόσμενο μέσα στο βουνό.
Το μουσείο της Ελεύθερνας δεν είναι ένα «φαραωνικό» μουσείο- καταρχήν δεν «ψεύδεται». Είναι κατασκευασμένο από μπετόν, ένα υλικό της εποχής μας, αλλά ενταγμένο στη γύρω φύση. Ως κτίσμα δεν εξέχει περισσότερα από τεσσεράμιση μέτρα απ’ τη γη. Η ομορφιά και το μέτρο είναι τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού. Στον 21 αι., στεγάσαμε την ομορφιά και το μέτρο της ελληνικής αρχαιότητας, σε ένα ανάλογο κτίριο- που τελικά κόστισε τα 2/3 του αρχικού προϋπολογισμού του (2.550.000 αντί για 3.800.000 ευρώ). Αυτό είναι σπάνιο και τονίστηκε και από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας στα εγκαίνια του μουσείου.
«Η “ναυαρχίδα” των μουσείων του μινωικού πολιτισμού είναι το Μουσείο του Ηρακλείου. Κάθε επισκέπτης της Κρήτης που θέλει να λάβει μια καλή εικόνα του μινωικού πολιτισμού, οφείλει να επισκεφθεί το Μουσείο του Ηρακλείου και την Κνωσό. Το υπόλοιπο γίγνεσθαι της Κρήτης ανά τους αιώνες, μπορεί «εν ταυτώ» να το δει μόνο σε έναν χώρο: στην Ελεύθερνα. Υπάρχουν θαυμάσια αρχαιολογικά τοπόσημα και μουσεία σε όλη την Ελλάδα και στην Κρήτη: αλλά συνήθως σε καθένα από αυτά υπάρχουν και από ένα- δύο «κομμάτια» όλης της ιστορίας. Εδώ συμπυκνώνεται ένας ολόκληρος κόσμος από την προϊστορία έως τα νεότερα χρόνια».
«Η Ελεύθερνα είναι προνομιακός χώρος, για το Ρέθυμνο και ολόκληρη την Κρήτη: μεταξύ Ηρακλείου και Χανίων, σε απόσταση 15-20 λεπτών από την εθνική οδό, ο σύγχρονος επισκέπτης θα απολαύσει όλο το φάσμα της ιστορίας του νησιού. Για αυτό λέω ότι Ελεύθερνα δεν είναι ένας αρχαιολογικός χώρος ή ένα μουσείο: είναι ένας προορισμός».
Ακούω τον καθηγητή και θυμάμαι την δική μου εμπειρία από την επίσκεψη στην νεκρόπολη και το μουσείο της Ελεύθερνας. Τοπόσημο αιθαλές. Καλειδοσκόπιο της ιστορίας της Κρήτης. Ο επισκέπτης του νησιού αξίζει να ενημερωθεί για την ύπαρξη του μουσείου και του αρχαιολογικού χώρου. Και εύκολα, άκοπα μπορεί να εντάξει στο πρόγραμμά του μια περιήγηση εκεί γιατί είναι, πράγματι, ευπρόσιτο μέρος.
«Μέσω του τουρισμού», λέει ο καθηγητής Σταμπολίδης, «μπορεί να γίνει η πολιτιστική μας κληρονομιά κομμάτι όλου του κόσμου. Η ανασκαφή της Ελεύθερνας είναι μια τράπεζα φιλελληνισμού. Και μπορεί να ενισχύσει κάθε πεδίο του τουρισμού της Κρήτης: τον πολιτιστικό, τον φυσιολατρικό, τον θρησκευτικό τουρισμό».
«Πλέον, θέλουμε να ολοκληρώσουμε το μουσείο με τη δημιουργία πωλητηρίου και καφέ. Και πρέπει να υπάρχουν 15 τουλάχιστον εργαζόμενοι: φύλακες, καθαριστές, τεχνικό προσωπικό για τις ανασκαφές. Τα χρήματα που θα χρειαστούν θα μπορούσε να τα δίδει το ίδιο το μουσείο- μετά το Μουσείο του Ηρακλείου, είναι το δεύτερο της Κρήτης σε επισκεψιμότητα».
- Μια ανασκαφή παγκόσμιας σημασίας, η ανάδειξή της, η δημιουργία ενός μουσείου: έργο ζωής αλλά και απαιτητικό ως πρότζεκτ.
Οι συνεργάτες μου, οι εργάτες και οι φοιτητές μου επίσης, από το Πανεπιστήμιο της Κρήτης αλλά και από πολλά άλλα ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια στάθηκαν πολύτιμοι αρωγοί σε αυτήν την προσπάθεια και τους ευχαριστώ από καρδιάς. Υπάρχει και ο οικονομικός παράγοντας φυσικά, η ανασκαφή απαιτεί χρηματοδότηση. Το Πανεπιστήμιο Κρήτης, από το ξεκίνημα αυτής της ανασκαφής συνεισφέρει χρήματα- είναι ζήτημα όμως να αρκούν για είκοσι μέρες εργασιών.
- Τα υπόλοιπα χρήματα;
Υπάρχουν οργανισμοί και φυσικά πρόσωπα που με έχουν βοηθήσει- ορισμένοι μάλιστα, από σεμνότητα, δε θέλουν να «φαίνονται». Οφείλω όμως να αναφέρω κάποια ονόματα. Διαχρονικά έχουν προσφέρει το Ίδρυμα Ωνάση, η Alpha Bank, το Ίδρυμα Σύλβιας Ιωάννου, το Ίδρυμα Λεβέντη, η Grecotel, ο Νίκος και η Μάρι Δασκαλαντωνάκη, ο Γιώργος και η Μαρία Εμπειρίκου, ο Νικόλας και η Ειρήνη Λαιμού, ο κύριος Lauder (Estee - Lauder), η οικογένεια Γουλανδρή, ο Θανάσης Μαρτίνος. Και πολλοί άλλοι που τους ευχαριστώ από καρδιάς. Όλες αυτές τις ιδιωτικές χορηγίες διαχειρίζεται η οικονομική υπηρεσία του Πανεπιστημίου Κρήτης.
«Ποτέ κανείς δεν έχει ζητήσει κάτι, οποιοδήποτε “αντάλλαγμα”. Οι περισσότεροι δεν έχουν καταγωγή από την Κρήτη, τιμούν όμως την προσπάθεια που κάνουμε. Η ανασκαφή δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τη συνδρομή τους».
«Και το Υπουργείο Πολιτισμού και η Περιφέρεια Κρήτης έχουν βοηθήσει εξαιρετικά με τα προγράμματα ΕΣΠΑ- ένα τέτοιο πρότζεκτ δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς μια κινητοποίηση πολλών συνισταμένων. Χρειάζονται όμως πολλά πράγματα ακόμη να γίνουν: πρωτίστως η φύλαξη σε μόνιμη βάση, αλλά και μελέτες, αναστηλώσεις, πολλά. Συνεχώς “λίγο ψηλότερα” όπως λέει και ο ποιητής».
- Το παρόν και το μέλλον αυτής της ανασκαφής;
Όσο ζω, θα σκάβω. Κάθε 4 χρόνια οι προθήκες θα ανανεώνονται, τα καινούργια ευρήματα που δίνει συνεχώς η εξέλιξη της ανασκαφής μας το επιτρέπει. Τα ευρήματα της ανασκαφής έχουν ταξιδέψει στον Καναδά, στην Ουάσιγκτον,στην Γαλλία. Είναι ένας ζων οργανισμός η ανασκαφή και το μουσείο- και ο τόπος της Ελεύθερνας, ένα αρχαιολογικό πάρκο.
- Τι σημαίνει μια τέτοια συστηματική ανασκαφή σε βάθος τριάντα έξι χρόνων;
Άσκηση πρωτίστως, πνευματική και σωματική, που καταντάει κούραση, εξόντωση συχνά. Σημαίνει σκόνη, ήλιο και ιδρώτα.
- Σκάψιμο με χειρουργική ακρίβεια...
(γελάει). Ο πατέρας μου ήθελε να γίνω γιατρός. Όταν του είπα ότι θα γίνω αρχαιολόγος και με ρώτησε «γιατί;», του απάντησα ότι «και οι δύο χειρουργούν». Ο ένας χειρουργεί το σώμα του ανθρώπου, ο άλλος το σώμα της γης- μάλιστα και σε τόπο και σε χρόνο.
Πιθοταφές (εγχυτρισμοί) των αρχαϊκών χρόνων, κυρίως για παιδιά και γυναίκες.
«Τα χώματα περνάνε όλα από κόσκινο», συνεχίζει ο καθηγητής. «Επίπλευση λέγεται αυτή η διαδικασία. Μέσα στο νερό καταπίπτουν τα βαριά στοιχεία και επιπλέει ο σπόρος, το φτερό της μέλισσας, όλα τα απομεινάρια του φάσματος της ζωής, της καθημερινότητας, της ιστορίας των ανθρώπων τελικά.
Οι ανθρώπινες ερμηνείες επί των ευρημάτων μπορεί να πάσχουν από έλλειψη αντικειμενικότητας, να έχουν προκύψει από όραση παρωπιδική, να καθοδηγούνται από ιδεολογίες ή τρελές ιδέες του καθενός. Τα μνημεία, ωστόσο, δεν ψεύδονται ποτέ: συντηρούν την μνήμη, άρα την αλήθεια: το (α-) στερητικό της λήθης».
«Με ρωτήσατε πριν αν ο σημερινός τόπος μοιάζει με τον αρχαίο ή έχουν υπάρξει παραμορφωτικές αλλαγές. Απαντώ, τονίζοντάς το κάπως ποιητικά: ο αρχαίος άνεμος ακόμη φυσά στο τοπίο της Ελεύθερνας».