Η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν βρίσκονται μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, σε μια περιοχή μεταξύ της Μαύρης και της Κασπίας Θάλασσας και συνορεύουν με τις οροσειρές του Καυκάσου. Η γεωστρατηγική αξία τους παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τις γειτονικές χώρες, τόσο τη Ρωσία όσο και την Ευρώπη και την Τουρκία, ιδίως λόγω των πεδίων φυσικού αερίου και πετρελαίου που ελέγχονται από το Αζερμπαϊτζάν και βρίσκονται στην Κασπία Θάλασσα.Ας εξετάσουμε περαιτέρω την ενεργειακή στρατηγική των δύο χωρών και την έκβαση του πολέμου στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Αρμενία
Η οικονομική ανάκαμψη της Αρμενίας στα τέλη της δεκαετίας του 1990 χαρακτηρίστηκε από χαμηλά επίπεδα τεχνολογικής προόδου.Η Αρμενία δεν συμπεριλήφθηκε ποτέ στα περιφερειακά έργα υποδομής, ιδίως σε αυτά που ενισχύουν τους δεσμούς με την Ευρώπη, γιατί δεν έγινε ποτέ κάποια σοβαρή επένδυση στη διαφοροποίηση του ενεργειακού της συστήματος και στη βελτίωση αυτού. Η χώρα διαθέτει δύο κύριους υδροηλεκτρικούς σταθμούς, -Μονάδα Vorotan Cascade και Μονάδα Sevan-Hrazdan Cascade-, και συνολικά εννέα σταθμούς παραγωγής ενέργειας.Επίσης, διαθέτει το μοναδικό πυρηνικό σταθμό ηλεκτροπαραγωγής στον Νότιο Καύκασο,τον Metsamor. Ο πυρηνικός σταθμός παρείχε το 40% της συνολικής παραγωγής ενέργειας της χώρας μόλις το 2015.Παρόλα αυτά, η αυξανόμενη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας στην Αρμενία απαιτεί την κατασκευή νέας παραγωγικής μονάδας.
Αναφορικά με την ενεργειακή ασφάλεια της χώρας,σύμφωνα με επίσημα έγγραφα της κυβέρνησης, μεταξύ των οποίων η στρατηγική για τον ενεργειακό τομέα της Αρμενίας το 2025,τα βασικά στοιχεία που αναγράφονται είναι η διαφοροποίηση των πόρων πρωτογενούς ενέργειας και οι διαδρομές εφοδιασμού, η περιφερειακή ολοκλήρωση του ενεργειακού συστήματος ,η ανάπτυξη πυρηνικής ενέργειας και η αυξανόμενη χρήση γεωθερμικών,ηλιακών και άλλων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για θέρμανση.
Η Αρμενία είναι μία χώρα που δεν διαθέτει δικούς της πόρους ορυκτών καυσίμων και δεν είναι χώρα διέλευσης για πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Εξαιτίας αυτών,εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές. Το φυσικό αέριο, τα πυρηνικά καύσιμα,και το πετρέλαιο εισάγονται κυρίως από τη Ρωσία. Σε μια προσπάθεια διαφοροποίησης του ενεργειακού εφοδιασμού της, η Αρμενική κυβέρνηση υπέγραψε συμφωνία με το Ιράν το φθινόπωρο του 2016 για την εισαγωγή φυσικού αερίου και την εξαγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.
Όπως είδαμε,η Αρμενία μπορεί να εισάγει το μεγαλύτερο μέρος της καταναλισκόμενης ενέργειας,αλλά εξάγει ηλεκτρική ενέργεια στη Γεωργία, το Ιράν και μέχρι πρότινος στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.Ωστόσο, αντιμετωπίζει μια σοβαρή πρόκληση στις εξαγωγές αυτές, καθώς εξαρτώνται από τις καιρικές συνθήκες - η ηλεκτρική ενέργεια εξάγεται συνήθως το καλοκαίρι, όταν υπάρχει πλεόνασμα υδροηλεκτρικής ενέργειας και εισάγεται κατά τη διάρκεια του χειμώνα.
Αζερμπαϊτζάν
Η εξόρυξη πετρελαίου αυξήθηκε σημαντικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο τέλος του πολέμου με την Αρμενία το 1994, το Αζερμπαϊτζάν υπέγραψε τη «Σύμβαση του αιώνα» με 11 μεγάλες δυτικές εταιρείες πετρελαίου από οκτώ διαφορετικές χώρες,- BP (Ηνωμένο Βασίλειο), Amoco (Ηνωμένες Πολιτείες), Lukoil (Ρωσία), Pennzoil (τώρα US Devon), UNOCAL (Ηνωμένες Πολιτείες), Statoil (Νορβηγία), McDermott (Ηνωμένες Πολιτείες), Ramco (Σκωτία), TPAO (Τουρκία), Delta Nimir (τώρα US Amerada Hess),Exxon(Ηνωμένες Πολιτείες) και SOCAR (Αζερμπαϊτζάν)-,αδράζοντας την ευκαιρία να εξερευνήσουν και να εκμεταλλευτούν τους ενεργειακούς πόρους της Κασπίας, καθιστώντας το Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία βασικά κράτη διέλευσης. Δύο τεράστια πεδία υδρογονανθράκων που αφορούν το Αζερμπαϊτζάν βρίσκονται στον πυθμένα της Κασπίας Θάλασσας: Azeri-Chirag-Gunashli και Shah-Deniz.
Το Αζερμπαϊτζάν είναι μία από τις βασικές χώρες παραγωγής και μεταφοράς ενέργειας της ευρύτερης περιοχής της Κασπίας και έχει ανακοινώσει την ετοιμότητά του στο πλαίσιο της ενεργειακής ασφάλειας της ΕΕ. Το 2006, η Ευρωπαϊκή Ένωση υπέγραψε μνημόνιο συμφωνίας με το Αζερμπαϊτζάν στον ενεργειακό τομέα.
Η οικονομία της χώρας άρχισε να αναπτύσσεται ραγδαία εκείνη την περίοδο.Τα αποθέματα αργού πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν εκτιμώνται στα 7 δισεκατομμύρια βαρέλια (U.S. Energy Information Administration, 2019).Οι εξαγωγές του αργού πετρελαίου αν και είχαν κορυφωθεί το 2010 έκτοτε μειώθηκαν αλλά οι εξαγωγές αναφορικά το φυσικό αέριο αναπτύσσονται με γοργό ρυθμό ώστε να προμηθεύουν τόσο τις ευρωπαϊκές όσο και τις τουρκικές αγορές.Αναφορικά με την ηλεκτρική ενέργεια,η χώρα μέχρι το 2000 εισήγαγε τη συγκεκριμένη μορφή ενέργειας , αλλά μετά το 2000 αυτό άλλαξε.
Η ενεργειακή ανεξαρτησία υπήρξε ένας χρόνιος και πολύ σημαντικός πολιτικός στόχος για το Αζερμπαϊτζάν.Η ενεργειακή του στρατηγική χρηματοδοτείται από ξένους επενδυτές ώστε να αναπτυχθεί η οικονομία της χώρας. Στις αρχές του 20ού αιώνα, υπήρχαν 167 εταιρείες πετρελαίου στο Μπακού και 55 από αυτές ήταν εταιρείες από την Αρμενία.Από το 1998, το Αζερμπαϊτζάν έχει ικανοποιήσει την εγχώρια ζήτηση πετρελαίου και, από το 2007, έχει καλύψει εξίσου τις απαιτήσεις για φυσικό αέριο, καθιστώντας τις εξαγωγές αυτών των δύο, ζήτημα για την επέκταση της οικονομικής ανάπτυξης.
Μέχρι σήμερα δεν έχει κάποιο άλλο γνωστό εχθρό εκτός από τους Αρμένιους. Ακόμη και η Ρωσία θεωρεί τον Aliyev σύμμαχο, παρά την «απειλή» στην αγορά το 2009, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση αναζητούσε άλλες πηγές χρηματοδότησης για την αποκατάσταση της θέρμανσης της Βόρειας Ευρώπης, η οποία είχε διακοπεί λόγω της αντιπαράθεσης μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Τελικά, η Ρωσία κατάλαβε ότι ήταν πιο επικερδές για την ΕΕ να μειώσει την εξάρτησή της κατά 10% αντικαθιστώντας την με το Αζερμπαϊτζάν και μπλοκάροντας την Ουκρανία και τους αγωγούς φυσικού αερίου.
Η σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν όχι μόνο συνέβαλε εδώ και πολύ καιρό στην αστάθεια στον Νότιο Καύκασο, αλλά επίσης εμπόδισε την πλήρη περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση.
Η πρώτη σοβαρή στρατιωτική αντιπαράθεση μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν από τον τετραήμερο πόλεμο του Απριλίου 2016 έλαβε χώρα στις 12 Ιουλίου 2020, όταν οι στρατιωτικές δυνάμεις των Αρμενίων έπληξαν την περιοχή Tovuz του Αζερμπαϊτζάν.Γιατί η Αρμενία επιτέθηκε στο Αζερμπαϊτζάν στην περιοχή Tovuz,σε μία περιοχή μακριά από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ που ήταν και τα διαφιλονικούμενα εδάφη;Η επικρατέστερη άποψη έγκειται στην προσπάθεια να απειληθούν τα διαπεριφερειακά ενεργειακά συστήματα που βρίσκονται εκεί (αγωγoί πετρελαίου Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC),Μπακού-Σούπσα, καθώς και ο αγωγός του Νότιου Καυκάσου για αέριο).
Το Αζερμπαϊτζάν κατάφερε να εξάγει το πετρέλαιο της Azeri Light από την πετρελαιοφόρο περιοχή Chirag σε διεθνείς αγορές ενέργειας μέσω του αγωγού Baku-Supsa μέσω της Γεωργίας και στη συνέχεια διαβεβαίωσε την κατασκευή του αγωγού πετρελαίου BTC. Από γεωοικονομική άποψη, η εξαγωγή ενεργειακών πόρων του Αζερμπαϊτζάν στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου μέσω της Γεωργίας ήταν μια λογική επιλογή. Η Γεωργία έγινε χώρα διέλευσης και γέφυρα που συνδέει τους ενεργειακούς πόρους της Κασπίας με τις παγκόσμιες αγορές ενέργειας. Ο αγωγός πετρελαίου Baku-Supsa άνοιξε μια πολύ σημαντική πόρτα για τη Γεωργία, επιτρέποντάς της να συμμετάσχει σε μελλοντικά ενεργειακά έργα.
Το 2006, ο αγωγός Baku-Tbilisi-Ceyhan(BTC) τέθηκε σε λειτουργία, μεταφέροντας πετρέλαιο στη Μεσόγειο και στις ευρωπαϊκές και διεθνείς αγορές. Ο δεύτερος πιο γνωστός αγωγός φυσικού αερίου ονομάζεται TAP (Trans Adriatic Pipeline), ο οποίος ενώνεται με τον αγωγό TANAP. Ο TAP έχει μήκος 878 χιλιόμετρα και διασχίζει την Ελλάδα, την Αλβανία και την Αδριατική Θάλασσα για να φθάσει στην Ιταλία. Ο αγωγός TANAP (Trans Anatolian Natural Gas Pipeline) έχει ως στόχο τη μεταφορά φυσικού αερίου από τα ανατολικά σύνορα της Τουρκίας προς τα δυτικά με σταθερή παροχή διέλευσης στη χώρα
Με το Αζερμπαϊτζάν να εξάγει το πετρέλαιο του στις δυτικές αγορές ενέργειας, παρακάμπτοντας τη Ρωσία, ο αγωγός BTC άνοιξε μια νέα εποχή για την οικονομική ανάπτυξη του Αζερμπαϊτζάν,καθώς σταμάτησε η ενεργειακή του εξάρτηση από τη Ρωσία για την εξαγωγή πετρελαίου.Από γεωπολιτική σκοπιά, αποτέλεσε επίσης το πρώτο έργο που θα συνέδεε με στενότερες σχέσεις τις χώρες του Νότιου Καυκάσου με τον δυτικό κόσμο. Όταν ο αγωγός τέθηκε σε λειτουργία,τον Ιούνιο του 2006, και στο τέλος του 2018, είχε εξάγει συνολικά 3,12 δισεκατομμύρια βαρέλια αργού πετρελαίου σε παγκόσμιες αγορές, συμπεριλαμβανομένου του Ισραήλ. Η ενεργειακή συνεργασία του Αζερμπαϊτζάν με το Ισραήλ έχει καταστεί ζωτικής σημασίας για την ενεργειακή ασφάλεια του Ισραήλ και έδωσε στο Αζερμπαϊτζάν την ευκαιρία να οικοδομήσει μια ειδική σχέση. Το Αζερμπαϊτζάν προμηθεύει περίπου το 40-45 τοις εκατό της ζήτησης πετρελαίου του Ισραήλ μέσω του αγωγού BTC ενώ το Τελ-Αβίβ από τη μεριά του εξοπλίζει το Μπακού με μη επανδρωμένα drones, συστήματα πυραύλων, χειροβομβίδες και στρατιωτική τεχνολογία.
Η ανακάλυψη του γιγαντιαίου κοιτάσματος, Shah Deniz στα τέλη της δεκαετίας του 1990 έδωσε την ώθηση για εμβάθυνση των ενεργειακών σχέσεων του Αζερμπαϊτζάν με τη Δύση. Αναφορικά με τον αγωγό του Νότιου Καυκάσου, από τα τέλη του 2006, διοχετεύει το φυσικό αέριο από το Shah Deniz στο Αζερμπαϊτζάν, στη Γεωργία και στην Τουρκία. Το ευρωπαϊκό τμήμα του SPPC ονομάζεται Trans-Adriatic Pipeline (TAP). Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι ακόμη και η πανδημία COVID-19 δεν μπορούσε να εμποδίσει την υλοποίηση αυτού του έργου και, μέχρι το τέλος Μαΐου του τρέχοντος έτους, το έργο TAP είχε ολοκληρωθεί κατά 96%. Για αυτό λοιπόν,η επίθεση της Αρμενίας στο Tovuz,όπως προαναφέρθηκε,θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως απειλή για αυτά τα σημαντικά ενεργειακά έργα. Το Αζερμπαϊτζάν είναι ένας αξιόπιστος εταίρος για τη Δύση και συμβάλλει στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης.
Κανένας από αυτούς τους αγωγούς δεν διέρχεται από την περιοχή Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ακριβώς λόγω της έντασης και των ιστορικών συγκρούσεων με την Αρμενία.Βέβαια στην περίπτωση που θα διέρχονταν από την Αρμενία, η διαδρομή θα ήταν πιο σύντομη.
Ναγκόρνο-Καραμπάχ
Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, οι Σοβιετικοί ίδρυσαν την αυτόνομη περιοχή με την ονομασία, Ναγκόρνο-Καραμπάχ στο τότε Αζερμπαϊτζάν. Το Ναγκόρνο σημαίνει «ορεινό» στα ρωσικά, ενώ το Καραμπάχ σημαίνει «μαύρος κήπος» στα αζερικά. Οι Αρμένιοι αποκαλούν την περιοχή «Artsakh», ένα αρχαίο αρμενικό όνομα για την περιοχή. Οι μακροχρόνιες εντάσεις στην περιοχή μεταξύ των χριστιανών Αρμενίων και των μουσουλμάνων γειτόνων τους ξέσπασαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980.Η σύγκρουση κλιμακώθηκε το 1991 μεταξύ των στρατευμάτων του Αζερμπαϊτζάν και των εθνικών αρμενικών δυνάμεων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, με την υποστήριξη της Αρμενίας. Περίπου 30.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν και πολλοί άλλοι εκτοπίστηκαν.Το Αζερμπαϊτζάν και η Αρμενία βρίσκονται σε διαμάχη γύρω από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και κατά μήκος των συνόρων Αζερμπαϊτζάν-Αρμενίας τα τελευταία 25 χρόνια.Οι συγκρούσεις για τον έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ξέσπασαν βίαια τον Απρίλιο του 2016, όταν η International Crisis Group (ICG) δήλωσε ότι τουλάχιστον 200 άνθρωποι σκοτώθηκαν. Οι προσπάθειες για την εξασφάλιση μόνιμης διευθέτησης της σύγκρουσης απέτυχαν παρά τη διαμεσολάβηση της ομάδος Minsk,με τη συμπροεδρία της Γαλλίας, της Ρωσίας και των Ηνωμένων Πολιτειών.
Η Μόσχα γνώριζε ότι η «παγωμένη» σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ δεν θα έμενε έτσι για καιρό.Οι κλιμακώσεις τα τελευταία χρόνια, κυρίως ο λεγόμενος τετραήμερος πόλεμος τον Απρίλιο του 2016, ήταν μια ένδειξη για το τι θα ακολουθούσε. Δεδομένου του αυξανόμενου χάσματος στις στρατιωτικές δυνατότητες μεταξύ των δύο μερών και της έλλειψης του διπλωματικού διαλόγου, ο «πειρασμός» να χρησιμοποιηθεί βία αυξανόταν από την πλευρά των Αζέρων. Ταυτόχρονα, το Κρεμλίνο δήλωνε δυσαρεστημένο από την πολιτική πορεία του Αρμένιου Πρωθυπουργού, Nikol Pashinyan, τον οποίο χαρακτήριζε ως πολιτικό ακτιβιστή χωρίς στρατιωτική εμπειρία που σκοπίμως ακολούθησε μία σκληρή στάση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ για να ενισχύσει την εικόνα του.Επιπρόσθετα, η ηγεσία της Ρωσίας έβλεπε καθαρά τον ολοένα και αυξανόμενο ρόλο της Τουρκίας στην περιοχή του Καυκάσου με τη φιλοδοξία να αποκτήσει επιρροή στο Αζερμπαϊτζάν, για τη διασφάλιση πρωτίστως των ενεργειακών της πόρων. Η τουρκική επιρροή στον Νότιο Καύκασο ήταν αναπόφευκτη και συνδέεται με το κενό που δημιουργήθηκε από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και τη σταδιακή απομάκρυνση και των τριών πρώην δημοκρατιών, - Αρμενία, Γεωργία και Αζερμπαϊτζάν-, από τη Ρωσία.Παρόλα αυτά, η Μόσχα διατηρεί κανάλια διαλόγου με την Άγκυρα και η τουρκική παρουσία εξισορροπείται και δεν αυξάνεται εξαιτίας των επιδιώξεων άλλων περιφερειακών και παγκόσμιων παικτών, συμπεριλαμβανομένου του Ιράν, της Δύσης, και στο μέλλον της Κίνας, να εδραιώσουν εξίσου την παρουσία τους στην περιοχή.Κάτι που θα έπρεπε να διασαφηνιστεί είναι πως η Μόσχα κάνει λόγο ότι τα συμφέροντά της δεν συμπίπτουν με τα συμφέροντα της Άγκυρας και υπάρχει ανταγωνισμός στο μεταξύ τους και αυτό το τονίζει γιατί κάποιοι θεωρούν πως οι δύο χώρες αλληλοβοηθιούνται.
Γιατί επιλέχθηκε, όμως,η συγκεκριμένη εποχή/περίοδος για να ξεσπάσει ο πόλεμος; Λίγο πολύ η απάντηση στην ερώτηση αυτή μπορεί να δοθεί με γνώμονα τον κορονοιό.
Η κατάρρευση των τιμών του πετρελαίου εξαιτίας της παύσης των δραστηριοτήτων και τα αυξανόμενα εθνικά προβλήματα άσκησαν πίεση στο καθεστώς του Ilham Aliyev.Μια επιτυχημένη στρατιωτική απόβαση στο Καραμπάχ θα κατεύναζε όποια άλλη μη διαχειρίσιμη κατάσταση. Οι αμερικανικές εκλογές και τα εσωτερικά προβλήματα της Ρωσίας με τον Covid-19 και η κρίση στη Λευκορωσία,έδωσαν την τέλεια ευκαιρία στο Μπακού να προχωρήσει την επιχείριση του για πόλεμο στα διαφιλονικούμενα εδάφη. Αυτή τη φορά η Μόσχα μπόρεσε να ελέγξει τον ρόλο της Άγκυρας στην τελική διευθέτηση του πολέμου. Το Κρεμλίνο εξασφάλισε ότι η ειρηνευτική συμφωνία υπογράφηκε με αποκλειστική ρωσική παρουσία και χωρίς επίσημη τουρκική συμμετοχή.
Το πιο σημαντικό επίτευγμα για τη Ρωσία είναι πως η συνθήκη ειρήνης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ θα διασφαλιστεί από 1.950 Ρώσους ειρηνευτές χωρίς τουρκική ύπαρξη. Η Τουρκία θα στείλει μόνο άοπλους παρατηρητές σε ένα ρωσοτουρκικό κέντρο στο Αζερμπαϊτζάν-όχι στο Ναγκόρνο- που θα παρακολουθεί την εφαρμογή της συμφωνίας. Τέλος, στο πλαίσιο της συμφωνίας, η Ρωσία θα συμβάλει στην οικοδόμηση ενός δρόμου από το Αζερμπαϊτζάν προς το Nakhchivan,το οποίο θα περιπολεί αποκλειστικά εκείνη. Πλέον,ο διάδρομος Lachin αποτελεί τη μόνη σύνδεση μεταξύ της Αρμενίας και του Artsakh.
Συνεπώς, ποίοι είναι οι νικητές και ποίοι οι χαμένοι μετά τη συνθηκολόγηση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ; Το Αζερμπαϊτζάν είναι ο πλέον σίγουρος νικητής αυτού του πολέμου. Ο Αζέρος Πρόεδρος,Ilham Aliyev, «κατάφερε» να προσαρτήσει τις περιοχές γύρω από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, που είχαν περάσει στα χέρια των Αρμένιων το 1994. Από την άλλη, η Τουρκία,θα έλεγε κάποιος πως ενίσχυσε τη θέση της λαμβάνοντας μια πιο επίσημη παρουσία στον μηχανισμό επίλυσης των συγκρούσεων. Για άλλους, η Ρωσία είναι ο αδιαμφισβήτητος νικητής, μιας και όπως υποστηρίζεται, κατάφερε να επιλύσει μια εμπόλεμη κατάσταση, - χωρίς καλές προοπτικές-, προς όφελός της. Οι Ρώσοι κατάφεραν να διατηρήσουν καλές σχέσεις με το Αζερμπαϊτζάν,να διαχειριστούν την ιδιότροπη σχέση τους με την Τουρκία και να έχουν ακόμη κάτω από την ομπρέλα των συμμαχικών δυνάμεών τους την Αρμενία, η οποία ίσως από εδώ και στο εξής να εξαρτηθεί ακόμη περισσότερο από τη Ρωσία.Η Αρμενία ηττήθηκε-ψυχικά,οικονομικά,ηθικά και πολιτικά. Ο θυμός στον αρμενικό λαό που προκλήθηκε με την έκβαση της κατάστασης σείει την κυβέρνηση του Nikol Pashinyan που βρίσκεται στα όρια της παραίτησης. Αλλά και η Δύση πρέπει να αναφερθεί στη στήλη των ηττημένων.
Οι Δυτικές Δυνάμεις, ΗΠΑ, Γαλλία, απουσίαζαν και ακόμη απουσιάζουν από την εξέλιξη της σύγκρουσης και οι όποιες διπλωματικές προσπάθειές τους για ειρήνη, ή τουλάχιστον κατάπαυση του πυρός, δεν εισακούστηκαν ποτέ.