Το τελευταίο διάστημα έχουμε γίνει μάρτυρες μιας σειράς απεχθών περιστατικών: γυναικοκτονίες, σεξουαλικά εγκλήματα κατά ανηλίκων, υποθέσεις διαφθοράς αναμεμιγμένες ή όχι με ειδεχθείς πράξεις, έξαρση ενδοοικογενειακής βίας.
Άτομα της δημόσιας σφαίρας (Πέτρος Φιλιππίδης, πατήρ Αντώνιος της «Κιβωτού», Εύα Καϊλή κ.ά.) καταρρέουν εκκωφαντικά από τα βάθρα τους. Θεσμοί (Εκκλησία, ΕΕ) και χώροι (πολιτική, αθλητισμός, τέχνη) αμφισβητούνται. Αλλά και στο επίπεδο των απλών ανθρώπων η ακρότητα φλερτάρει με το να γίνει η νέα κανονικότητα (υπόθεση 15χρονων). Ζούμε με την αγωνία «τι θα είναι το επόμενο».
Προκύπτει εύλογη η εξής απορία: έγινε ξαφνικά ο κόσμος μας περισσότερο φρικαλέος ή ανέκαθεν ήταν και απλώς τώρα η σήψη έγινε πιο ορατή; Πόσο αυτή η έξαρση κακών ειδήσεων οφείλεται στα γεγονότα και πόσο στην ορατότητά τους;
Είναι γεγονός ότι το κίνημα του #MeToo έδωσε φωνή σε χιλιάδες γυναίκες και άλλα ευάλωτα πρόσωπα, που μέχρι πριν δεν μπορούσαν να διαχειριστούν τη φρίκη που εισέπρατταν. Θαρραλέες φωνές βοήθησαν στο να βγουν σκελετοί από την ντουλάπα.
Επιπλέον, τα δυόμιση χρόνια του κορωνοϊού έγιναν ο μεγεθυντικός φακός μιας βίας που σιγόβραζε και βρήκε δυστυχώς βαλβίδα εκτόνωσης στα ερμητικά κλειστά σπίτια.
Δεν υπάρχουν, ωστόσο, ασφαλή στατιστικά στοιχεία, που να δείχνουν κατά πόσο η επιπλέον βία οφείλεται σε πραγματική έξαρση πραγματικών περιστατικών και κατά πόσο στο κατά πόσο αυτά αναδεικνύονται. Με άλλα λόγια, είναι ζήτημα ουσίας ή ορατότητας;
Η αίσθησή μου είναι ότι πρόκειται για συνδυασμό παραγόντων.
Βία υπήρχε ανέκαθεν στην κοινωνία. Όλοι γνωρίζουμε ιστορίες βίας. Δημόσια και ιδιωτικά. Η βία, δυστυχώς, είναι κομμάτι της ιστορίας. Είτε ενδοοικογενειακή είτε κλαδική είτε κρατική είτε πολεμική, η βία ήταν πάντοτε παρούσα στον πολιτισμό. Λιγότερο ή περισσότερο. Πάντως παρούσα.
Αυτό που φαίνεται να διαφέρει είναι η ορατότητά της. Το αν καταγγέλλεται, επικοινωνείται, δημοσιοποιείται. Πολύ απλά, αν το θύμα της μιλάει. Σε κάποιον. Είτε σε οικείο είτε (και) σε αρχή.
Υπάρχουν κοινωνίες και εποχές, κατά τις οποίες η βία είναι λιγότερο ορατή. Βιώνεται σχεδόν ως φυσιολογικό κομμάτι της ζωής. Ένα φριχτό παράδειγμα είναι η κλειτοριδεκτομή σε χώρες της Αφρικής.
Υπάρχουν και κοινωνίες και εποχές, στις οποίες η βία γίνεται πιο ορατή. Ένα παράδειγμα είναι οι σκανδιναβικές χώρες, ως προς τους βιασμούς γυναικών.
Σε κάθε περίπτωση, αυτό που έχει σημασία δεν είναι μόνον η απενοχοποίηση της καταγγελίας και η ενθάρρυνση του θύματος να μιλήσει. Είναι η αναγκαία πρόληψη. Που δεν μπορεί να έλθει με μαγικούς τρόπους, αλλά μέσα από συστηματικές διαδικασίες, όπως παιδεία, νοοτροπία, πρότυπα. Η δε καταστολή και ο σωφρονισμός αποτελούν ευθύνες του Κράτους. Η κοινωνία σε αυτό διατηρεί μόνο τον κοινωνικό έλεγχο.
Η κακώς εννοούμενη πατριαρχία, ο whataboutism, το άλλοθι τού «τώρα το θυμήθηκε;» και η τοξική αρρενωπότητα, είναι μοτίβα τόσο βαθιά ριζωμένα στην κοινωνία, που πολλές φορές ακόμα και οι περισσότερο προοδευτικοί και καλοπροαίρετοι άνθρωποι παλεύουν να τα ξεριζώσουν από μέσα τους.
Ανάμεσα σε ουσία και ορατότητα, υπάρχει, επομένως, και το ζήτημα τού ποια βία είναι περίπου «αποδεκτή». Πριν 150 χρόνια, η παιδική εργασία στον «ανεπτυγμένο» κόσμο ήταν καθημερινότητα. Σήμερα απορρίπτεται ως απαράδεκτη.
Συνεπώς, η ορατότητα εξαρτάται (και) από το πού τοποθετούμε τη μεθόριο του αποδεκτού.
Όσο περισσότερο ξεπλένουμε τη βία από όπου κι αν προέρχεται τόσο περισσότερο αποθαρρύνουμε την καταγγελία της και άρα μειώνουμε τις πιθανότητες της ορατότητάς της. Η εύκολα κραδαινόμενη «μηδενική ανοχή» στη βία μπορεί μόνο να γίνει ουσιώδης, αν μεταφραστεί σε ενοχοποίηση κάθε συνιστώσας που γεννά βία. Αν σε κάθε περιβάλλον που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για βία πέσει το «ζιζάνιο» που θα πνίξει το σπόρο.
Καταληκτικά, όση φρίκη και αν μας προκαλούν τα περιστατικά βίας που έρχονται στο φως, όσο και αν σπιλώνουν θεσμούς και χώρους, ας κρατάμε κατά νου ότι:
- Η ορατότητα είναι αναπόφευκτη προϋπόθεση της αντιμετώπισης.
- Η συμπεριφορά ενός δεν μπορεί να χαρακτηρίζει το (υπο)σύνολο.
- Ουδέν μορφώνει όσο το παράδειγμα.
- Ο ξεριζωμός της κουλτούρας νομιμοποίησης είναι δυσκολότερος για τον άνθρωπο που περνιέται προοδευτικός.
Ας ευχηθούμε το 2023 να είναι ένα έτος με λιγότερη βία περισσότερο ορατή, αν όχι με καθόλου βία.