Η αντίληψη του χρόνου και η αίσθηση του παρόντος συχνά μας κάνουν να ξεχνάμε πόσο καθοριστική είναι η μνήμη και η αναπαράσταση του παρελθόντος για το παρόν και το επιθυμητό μέλλον. Ακόμα περισσότερο, σπάνια αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό που ανακαλούμε ως μνήμη ενδέχεται να είναι η προβολή ενός παρόντος συναισθήματος και όχι η ανάκληση του αυθεντικού συναισθήματος.
Τις περισσότερες φορές που σκεφτόμαστε ή δρούμε, τείνουμε να στηριζόμαστε πάνω σε βεβαιότητες που είναι δομημένες και κατασταλαγμένες μέσα μας. Η οικοδόμηση αυτών των βεβαιοτήτων είναι απαραίτητη για τη συνάφεια και συνέχεια του ιδιωτικού και δημόσιου βίου. Χωρίς αυτές τα άτομα δεν θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ή να πράξουμε με τρόπο που να έχει ένα εξακολουθητικό νόημα, μια αξία πέρα από το στιγμιαίο.
Ο Πολωνός συγγραφέας Stanislav Lem στο βιβλίο του Σολάρις παρατηρεί ότι:
«Ο ανθρώπινος νους έχει την ικανότητα να προσλαμβάνει ορισμένα μόνο πράγματα κάθε φορά. Βλέπουμε αυτό που συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας, εδώ και τώρα, δεν μπορούμε όμως ταυτόχρονα ν’ αντιληφθούμε τις διαδοχικές διαδικασίες, όσο κι αν είναι συμπληρωματικές και σχετικές μεταξύ τους. Οι αντιληπτικές μας ικανότητες είναι περιορισμένες ακόμα και όσον αφορά σχετικά απλά φαινόμενα.»
Συνεπώς η διαδοχικότητα οικοδομείται στο επίπεδο της αντίληψης μέσω της ερμηνεία της μνήμης και της νοηματοδότησης του παρελθόντος.
Το ίδιο συμβαίνει και στο επίπεδο της ομάδας. Όπως τα άτομα ακολουθούν τις μνημονικές διαδικασίες και κωδικοποιούν, αποθηκεύουν και ανακτούν μνήμες με νόημα και συνοχή, έτσι και οι ομάδες δημιουργούν και αναπαράγουν αφηγήσεις που έχουν συλλογικά νοήματα και τροφοδοτούν συγκεκριμένες, σχετιζόμενες οπτικές. Έτσι τόσο η ιδιωτική, όσο και η κοινωνική και πολιτική ζωή στηρίζονται στις διαδικασίες και στη συγκρότηση της μνήμης.
Ο Kenneth Ewart Boulding στο βιβλίο του The Image επισημαίνει ότι η εικόνα, δηλαδή η υποκειμενική γνώση του ατόμου, επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη συμπεριφορά. Επιπλέον, σημειώνει ότι η εικόνα αυτή οικοδομείται ως αποτέλεσμα όλης της παρελθούσας εμπειρίας του ατόμου και συνεπώς κομμάτι της εικόνας είναι η ιστορία, δηλαδή το ιστορικό της ίδιας της εικόνας. Αυτή η ιστορία έχει άμεση σχέση με τη μνήμη της εικόνας. Έτσι, η εικόνα διαμορφώνεται και επαναδιαμορφώνεται από τη μνήμη αλλά και τη μνημονική αποτύπωση της ίδιας της της ουσίας.
Στο επίπεδο της ομάδας, η διαμόρφωση και η δυναμική νοηματοδότηση της μνήμης σχετίζεται άμεσα με την συλλογική ταυτότητα και την κληρονομιά.
Ο David Lowenthal μιλάει για μια εμμονή με το παρελθόν που σχετίζεται με τη διαφύλαξη, την ιδιοκτησία και αποκλειστικότητα της κληρονομιάς. Είναι πράγματι συναρπαστικό πως αλληλοεπιδρούμε με τα πολυποίκιλα παρελθόντα μας μέσω της εικόνας μας για τις αλληλοεπικαλυπτόμενες έννοιες της κληρονομιάς και της ιστορίας και πως αυτή ορίζει και επανακαθορίζει συνεχώς τη μνήμη και τελικά την ταυτότητά μας.
Ο Benedict Anderson υπογραμμίζει το παράδοξο ότι ενώ το έθνος-κράτος αποτελεί έννοια νεωτερική και ιστορική, ταυτόχρονα τα έθνη γίνονται αντιληπτά ως συλλογικές οντότητες που πηγάζουν από αμνημόνευτες εποχές και εκτείνονται σε ένα μέλλον χωρίς όρια. Συνεπώς ενώ η ομάδα του έθνους οικοδομεί ιστορικές μνήμες προκειμένου να ενισχύσει τη συνοχή της, προσπαθεί την ίδια στιγμή να αντλήσει το κύρος της από μια παράδοση, μια μνήμη που χάνεται στα βάθη των αιώνων και εκτείνεται στο ατέρμονο μέλλον.
Η Laurajane Smith σημειώνει τη σχέση μεταξύ κληρονομιάς και επίκλησης της συλλογικής μνήμης. Συγκεκριμένα, εφιστά την προσοχή στη συνεχή επανερμήνευση του παρελθόντος με βάση την εμπειρία αλλά και τις ανάγκες του παρόντος.
Είναι σαφές ότι στο επίπεδο των ομάδων η ταυτότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη μνήμη και τη θύμηση. Έτσι, οι εθνικές αφηγήσεις κάνουν συνεχώς αναφορές σε γεγονότα του παρελθόντος που αποτελούν σημαίνοντα της συλλογικής ταυτότητας.
Ο καθηγητής Ιστορικής και Θεωρητικής Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστήμιου, Νίκος Θεοτοκάς εύστοχα αναφέρει ότι όταν δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας, κατεβάζουμε από το ράφι ένα δοκιμασμένο ερμηνευτικό σχήμα από το παρελθόν και προσπαθούμε να τον χωρέσουμε σε αυτό.
Η μνήμη μοιάζει τόσο συμπαγής αλλά στην πραγματικότητα είναι χτισμένη στα σαθρά θεμέλια της αντίληψης της ατομικής ή και ομαδικής συνέχειας. Η συνέχεια αυτή του παρελθόντος που καθορίζει και νοηματοδοτεί το παρόν, ενώ μοιάζει ως μια φυσική και αμετάβλητη πορεία προς το σήμερα, στην πραγματικότητα γίνεται αντιληπτή και ερμηνεύεται με βάση τις συνθήκες και τις ανάγκες του εκάστοτε παρόντος.
Κάποιος θα μπορούσε να μιλήσει για το αντίστοιχο μιας πλάνης των αισθήσεων, για μια πλάνη της θύμησης. Με όρους της ψυχολογίας, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για λειτουργίες που ομοιάζουν με την ψευδή μνήμη, δηλαδή τη διαδικασία ανάκλησης ενός γεγονότος που είτε δεν συνέβη, είτε συνέβη διαφορετικά από τον τρόπο που αποτυπώθηκε.
Σίγουρα υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ παρατηρητή και περιβάλλοντος, υποκειμένου και αντικειμένου. Η μνήμη, δεν προσδιορίζει και επαναπροσδιορίζει μόνο την εικόνα και την αντίληψη του ατόμου ή της ομάδας. Αλλά επίσης καθορίζεται και επανακαθορίζεται από το αντικείμενο, που κάθε φορά προσφέρει νέα ερεθίσματα και δυνατότητες ερμηνείας και χρήσης.
Ο Ουκρανός ζωγράφος και θεωρητικός Kazimir Malevich στα 1915 διακήρυξε ότι τα οπτικά φαινόμενα του κόσμου των αντικειμένων είναι από μόνα τους χωρίς σημασία, και πως αυτή που υπερέχει είναι η καθαρή, μη αντικειμενική αίσθηση. Έτσι προέτρεψε τον καλλιτέχνη να αποδεσμευτεί από την αντικειμενικότητα και να εκφράσει το συναίσθημα, ξέχωρα από το περιβάλλον όπου αυτό γεννήθηκε.
Στην πραγματικότητα αυτό που θα μπορούσε να εξαχθεί από την πρόταση του Malevich στο επίπεδο της αντίληψης, είναι η συνειδητοποίηση της σημαντικότητας του αισθήματος και η αποδέσμευσή του από τις αντικειμενικότητες και από τις εκάστοτε επιφάσεις που αυτές προσφέρουν προκειμένου να θωρακίσουν τη φαινομενική στερεότητα των εικόνων και αντιλήψεων.
Στην περίπτωση της μνήμης οι ατομικές βεβαιότητες αποτελούν ένα είδος αντιληπτής αντικειμενικότητας όπου εντός τους έχει αποκρυσταλλωθεί η εφήμερη, επίσης αντιληπτή, συνεκτικότητά της. Αναφορικά με την εικόνα και την αντίληψη, αυτές όπως είδαμε στο ομαδικό επίπεδο διαρρηγνύονται από τα σημαίνοντα που τροφοδοτούν και ανατροφοδοτούν ομαδικές ιδεολογικές ερμηνείες και ιδεολογικές χρήσεις του αντικειμένου της μνήμης. Έτσι οι πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές έννοιες επηρεάζουν καθοριστικά τη μνήμη, την αντίληψη και την εικόνα. Με αυτή την έννοια η καθαρή αίσθηση «νοθεύεται» από το αντικείμενο και το αντικειμενικό που επηρεάζουν καθοριστικά την αντίληψη και τη μνήμη υλοποιώντας την αντανάκλαση ενός αισθήματος στο συνειδητό μυαλό.
Βεβαίως, δε θα ήταν δυνατό στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο να επιχειρήσουμε να απογυμνώσουμε το αίσθημα από τα αντικείμενα και τις αντικειμενικότητες καθώς θα χάναμε ακριβώς αυτή την κατασκευασμένη συνεκτικότητα που καθιστά τα άτομα και τις ομάδες λειτουργικά στην καθημερινότητά τους. Όμως, η γνώση της σημαντικότητας του αισθήματος θα μπορούσε να αποτελέσει ένα εργαλείο συνεχούς αντίληψης, κατανόησης και αμφισβήτησης των βεβαιοτήτων και των κατασκευών που από τη μια παραπλανούν και ταυτόχρονα νοηματοδοτούν τις ατομικές και ομαδικές οντότητες στη διάρκεια του χρόνου. Η επίγνωση ότι στη βάση της εικόνας και της μνήμης βρίσκεται η μη αντικειμενική αίσθηση ως δημιουργική δύναμη, και η εμπέδωση της ρευστής, δυναμικής διαδικασίας διαμόρφωσής τους μας δίνει τη δυνατότητα να αντιλαμβανόμαστε τους κινδύνους της πλάνης της αντίληψής μας.
Βιβλιογραφία
Μπέκος, Γρηγόρης, Νίκος Θεοτοκάς: Ο ΣΥΡΙΖΑ ωριμάζει βιαίως, (Το Βήμα, 15 Μαρτίου 2014)
Anderson, Benedict, Imagined Communities, (Verso, 2006)
Boulding, Kenneth E. , The Image, (University of Michigan Press, 1973)
Lem, Stanislaw, Σολάρις, (Ποταμός, 2011)
Lowenthal, David, The Heritage Crusade and Spoils of History, (Cambridge University Press, 1998)
Malevich, Kazimir, Η Τεμπελιά Πραγματική Αλήθεια του Ανθρώπου - Σουπρεματισμός, (Νησίδες, 1997)
Smith, Laurajane, Uses of Heritage, (Routledge, 2006)
*Ευχαριστώ τους Αλκυόνη Δίβαρη και Κωνσταντίνο Τσάμη για τη συνεισφορά των σκέψεών τους πάνω στις διαδικασίες διαμόρφωσης και αντίληψης της μνήμης.