Βαθιά μέσα σε ένα μεσαιωνικό οχυρωμένο μοναστήρι στηn κοινότητα του Αγίου Όρους, οι ερευνητές για πρώτη φορά αξιοποιούν έναν σχεδόν άγνωστο θησαυρό: χιλιάδες χειρόγραφα της οθωμανικής εποχής, ανάμεσά τους και ορισμένα από τα παλαιότερα του είδους τους στον κόσμο.
Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Παντοκράτορος, αφιερωμένη στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος, είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά από τα 20 Μοναστήρια που βρίσκονται στο Άγιον Όρος.
Ιδρύθηκε στα μέσα του 14ου αιώνα από τους βυζαντινούς, πλην όμως Ενετούς πολίτες, αξιωματούχους κατά σάρκα αδελφούς Αλέξιο στρατοπεδάρχη και Ιωάννη πριμικήριο.
Οι βιβλιοθήκες της αυτοδιοικούμενης κοινότητας, αποτελούν μια αποθήκη σπάνιων χειρογράφων σε διάφορες γλώσσες εκτός των ελληνικών, όπως σε ρωσικά και ρουμάνικα.
Πολλά από αυτα τα έγγραφα έχουν μελετηθεί εκτενώς, όχι όμως τα οθωμανικά, προϊόντα μιας κατοχικής γραφειοκρατίας που κυβέρνησε τη βόρεια Ελλάδα από τα τέλη του 14ου αιώνα - πολύ πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 - μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η Χερσόνησος του Άθω έγινε και πάλι ελληνική.
Ο βυζαντινολόγος Γιάννης Νιέχοφ-Παναγιωτίδης, καθηγητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, λέει ότι είναι αδύνατο να κατανοήσουμε την οικονομία και την κοινωνία του Αγίου Όρους υπό την οθωμανική κυριαρχία χωρίς να συμβουλευθούμε αυτά τα έγγραφα, τα οποία ρύθμιζαν τις σχέσεις των μοναχών με τις κοσμικές αρχές.
«Τα οθωμανικά ήταν η επίσημη γλώσσα του κράτους», είπε στο Associated Press, ο καθηγητής Νιέχοφ-Παναγιωτίδης ο οποίος αποκάλυψε ότι το αρχαιότερο από τα περίπου 25.000 οθωμανικά έγγραφα που βρέθηκαν στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες χρονολογείται από το 1374 ή το 1371 και θεωρείται το αρχαιότερο γνωστό οθωμανικό αρχείο στον κόσμο.
«Τα πρώτα έγγραφα που ρίχνουν φως (για την πρώτη περίοδο της οθωμανικής ιστορίας) σώζονται εδώ, στο Άγιο Όρος», είπε, καθισμένος σε ένα τραπέζι γεμάτο έγγραφα και βιβλία. Τα πιο σπάνια, είναι αποθηκευμένα σε μεγάλα ξύλινα συρτάρια.
Αυτά τα χειρόγραφα περιλαμβάνουν περίτεχνα φιρμάνια ή διατάγματα, τίτλους ιδιοκτησίας και δικαστικές αποφάσεις των Σουλτάνων.
«Η συντριπτική πλειοψηφία αποτελείται από νομικά έγγραφα», είπε ο Αναστάσιος Νικόπουλος, νομικός και επιστημονικός συνεργάτης του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, ο οποίος συνεργάζεται με τον καθηγητή Νιέχοφ-Παναγιωτίδη τους τελευταίους μήνες.
Tα υπό μελέτη χειρόγραφα αφηγούνται μια ιστορία που έρχεται σε αντίθεση με την παραδοσιακή αντίληψη στην Ελλάδα των οθωμανικών λεηλασιών στις κατακτημένες βυζαντινές περιοχές. Οι Οθωμανοι φέρονται να πήραν την αθωνική κοινότητα υπό την προστασία τους, να διατήρησαν την αυτονομία της και την προστάτευσαν από εξωτερικές παρεμβάσεις.
«Τα φιρμάνια των Σουλτάνων που είδαμε στον πύργο... και οι δικαστικές αποφάσεις του οθωμανικού κράτους δείχνουν ότι η μικρή δημοκρατία των μοναχών μπόρεσε να κερδίσει τον σεβασμό των κατακτητών», είπε ο κ. Νικόπουλος. «Και αυτό γιατί το Άγιο Όρος θεωρούνταν κοιτίδα ειρήνης, πολιτισμού... όπου διαφορετικοί λαοί και πολιτισμοί συνυπήρχαν ειρηνικά».
Ο κ. Νικόπουλος τόνισε ότι μια από τις πρώτες ενέργειες του Μουράτ Β’, του Οθωμανού Σουλτάνου που κατέκτησε τη Θεσσαλονίκη το 1430 ήταν η σύνταξη ενός νομικού εγγράφου το ίδιο έτος για την προστασία της κοινότητας.
«Αυτό λέει πολλά. Ο ίδιος ο Οθωμανός σουλτάνος φρόντισε να διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί το διοικητικό σύστημα του Αγίου Όρους», πρόσθεσε.
Ακόμη παλιότερα, πρόσθεσε ο καθηγητής Νιέχοφ-Παναγιωτίδης, ο σουλτάνος εξέδωσε εντολή για την αυστηρή τιμωρία για τους εισβολείς στο Αγιο Ορος αφού μια ομάδα επιδρομών-στρατιωτών συμμετείχαν σε μικροκλοπές σ′ ένα από τα μοναστήρια.
«Αυτό που είναι περίεργο είναι ότι οι Σουλτάνοι κράτησαν το Ορος Αθως ως απομεινάρι του Βυζαντίου, ημιανεξάρτητο, δεν το άγγιξαν. Δεν είχαν καν στρατό εδώ. Το πολύ πολύ να είχαν έναν τοπικό εκπρόσωπο που πιθανότατα έμενε στις Καρυές και έπινε τσάι».».
Μια άλλη απροσδόκητη αποκάλυψη, είπε ο Νιέχοφ-Παναγιωτίδης, ήταν ότι για περίπου τους δύο πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας δεν έγινε καμία προσπάθεια να επιβληθεί ισλαμικός νόμος στο Άγιο Όρος ή σε κοντινές περιοχές της βόρειας Ελλάδας.
Ο πατήρ Θεόφιλος, ένας μοναχός της μονής του Παντοκράτορα που βοηθά στην έρευνα, είπε ότι τα έγγραφα αποδεικνύουν την ευρύτερη επιρροή του Αγίου Όρους.
«Η μελέτη αυτή φωτίζει επίσης παραδείγματα για το πώς οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν μεταξύ τους, αρχές που είναι κοινές σε όλη την οικουμένη, τους σπόρους των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τον σεβασμό τους, τη δημοκρατία και τις αρχές της κοινωνικής συνύπαρξης», είπε στο Associated Press.
Το ερευνητικό έργο αναμένεται να συνεχιστεί για αρκετούς μήνες, ακόμη και χρόνια.
«Τι θα μπορούσε να προκύψει μακροπρόθεσμα, θα μπορώ να πω όταν καταλογοποιήσουμε και ψηφιοποιήσουμε όλα τα έγγραφα», είπε ο κ. Νιέχοφ-Παναγιωτίδης. «Προς το παρόν, κανείς δεν ξέρει τι κρύβεται εδώ. Ίσως, ακόμη και παλαιότερα έγγραφα».