«Ποτέ δεν φωτίζονται όλες οι πτυχές, γιατί δεν υπάρχει ένας συγκεκριμένος αριθμός πτυχών. Νέα ερωτήματα τίθενται διαρκώς ανάλογα με τις ιστοριογραφικές τάσεις. Οι ελλείψεις και τα προβλήματα της τουρκικής ιστοριογραφίας δεν είναι λιγότερο σοβαρά από τα δικά μας. Εκτός από τους εξειδικευμένους Τουρκολόγους, που έχουν πολλά ακόμη να προσφέρουν στην ελληνική ιστορία, σχεδόν κανείς άλλος από μας δεν γνωρίζει τουρκικά. Για τα περισσότερα θέματα, ακόμη και για το 21 μέχρι πρόσφατα, γράφουμε ερήμην των οθωμανικών/τουρκικών πηγών. Η πρόσβαση στα ελληνικά αρχεία επίσης δεν είναι παντού και πάντοτε εύκολη υπόθεση», δηλώνει στη HuffPost ο Βασίλης Κ. Γούναρης, καθηγητής Ιστορίας Νεοτέρων Χρόνων στο ΑΠΘ, με αφορμή την έκδοση «Άγνωστες πτυχές του ’21. Νέοι ιστορικοί του ΑΠΘ ερευνούν τον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία» (εκδόσεις University Studio Press, επιμέλεια Β. Κ. Γούναρη και Δημήτρη Λυβάνιου, επίκουρου καθηγητή στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του ΑΠΘ).
Ο τόμος περιλαμβάνει τις πρωτότυπες εργασίες δώδεκα ιστορικών, οι οποίες παρουσιάστηκαν στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Νέοι ιστορικοί του ΑΠΘ για το 1821» -αναλυτικότερες και πλήρως τεκμηριωμένες, σε σχέση με τις σύντομες παρουσιάσεις του συνεδρίου που διοργανώθηκε το Μάρτιο του 2021.
«Ο όρος “νέοι ιστορικοί” ομολογώ πως είναι αμήχανος τίτλος», εξηγεί ο Βασίλης Κ. Γούναρης, πρόεδρος της Επιτροπής ΑΠΘ για το 1821, στο προλογικό σημείωμα. «Σίγουρα δεν αναφέρεται στην ηλικία τους. Θέλαμε να δείξουμε πως πλέον των πανεπιστημιακών, που εξ επαγγέλματος και εκ του καθήκοντός τους διενεργούν έρευνα, υπάρχει και μια άλλη ομάδα, ένα παράλληλο σύμπαν, που περιλαμβάνει μεταδιδάκτορες, νεόκοπους διδάκτορες, υποψήφιους διδάκτορες, διπλωματούχους μεταπτυχιακών σπουδών. Άλλοι βρίσκονται στην Μέση Εκπαίδευση, άλλοι αναπτύσσουν το έργο τους μέσω ερευνητικών προγραμμάτων, άλλοι προχωρούν ακόμη τις σπουδές τους. Το παράλληλο αυτό σύμπαν είναι προϊόν του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Αποτελείται από επιστήμονες που ξεκίνησαν ή ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στο ίδρυμά μας. Είναι ένα μεγάλο και αξιόλογο δυναμικό, στο οποίο πιστεύω ότι πρέπει να δοθούν ευκαιρίες ώστε να συμβάλει στην έρευνα, έστω και περιστασιακά, αφού δεν μπορεί να το κάνει μέσω μιας μονιμότερης επαγγελματικής σχέσης. Σε άλλες εποχές οι ιστορικοί αυτοί θα στελέχωναν ήδη ερευνητικά κέντρα που τώρα φυτοζωούν».
Χωρίς να αποτελούν συνεχόμενα κεφάλαια ενός κοινού έργου και έχοντας δομηθεί αδρά σε τρεις ενότητες, οι μελέτες φωτίζουν πτυχές της Ελληνικής Επανάστασης, που παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς είναι σχετικά ή και παντελώς άγνωστες στο ευρύ κοινό.
Το δραματικό ζήτημα της απελευθέρωσης των υποδουλωμένων αιχμαλώτων του Αγώνα (1833 - 1835), των «λησμονημένων πίσω από τις λαμπρές σελίδες δόξας των πολεμιστών και των ανδραγαθημάτων τους», με άλλα λόγια, των χριστιανικών πληθυσμών που αιχμαλωτίστηκαν απευθείας μετά το πέρας των πολεμικών συγκρούσεων ή πουλήθηκαν αργότερα ως σκλάβοι σε διάφορους μουσουλμάνους ιδιοκτήτες (έρευνα με τη χρήση εγγράφων από το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών), η τουρκική ιστοριογραφία για την Ελληνική Επανάσταση (με βάση μελέτες δημοσιευμένες αποκλειστικά στην Τουρκία και σε γλώσσα τουρκική), η Επανάσταση στη Μικρά Ασία (η καταστροφή των Κυδωνιών και το «πογκρόμ» της Σμύρνης το 1821), αλλά και το παρελθόν του αρματολισμού (με σημείο εκκίνησης τα Ενθυμήματα του Νικόλαου Κασομούλη), είναι μόνο μερικά από τα «κεφάλαια» της έκδοσης.
Πώς προέκυψε η ιδέα του ερευνητικού προγράμματος και ποιά η σημασία αυτού του βήματος που δόθηκε «έστω περιστασιακά» για ένα πανεπιστημιακό ίδρυμα, ρωτήσαμε τον καθηγητή κ. Βασίλη Γούναρη. «Η συμμετοχή του ΑΠΘ στους εορτασμούς του 2021 ήταν αυτονόητη. Για τους ιστορικούς του ΑΠΘ ήταν επίσης αυτονόητο ότι η εστίαση έπρεπε να είναι στην νέα έρευνα», απαντά. «Υπέβαλα μια πρόταση αρκετά χρόνια νωρίτερα αλλά τελικά μορφοποιήθηκε επί της πρυτανείας Παπαϊωάννου και υλοποιήθηκε χάρη στη βοήθεια της ΕΤΕ. Η χορηγία της ΕΤΕ μας έδωσε την ευκαιρία να προσχεδιάσουμε τα ερωτήματα και να τα αναθέσουμε, αντί να περιμένουμε συνεισφορές, όπως συνήθως γίνεται στα συνέδρια. Οι αναθέσεις έγιναν σε νέους ιστορικούς, ώστε το ΑΠΘ να τους δώσει ευκαιρίες αμειβόμενης έρευνας, που σπανίζουν στις μέρες μας, και, από την άλλη, να αναδείξουν το ταλέντο τους. Η ενθάρρυνση με κάθε μέσο είναι καθήκον μας, ώστε να μην απομακρυνθεί από την έρευνα μια ήδη εκπαιδευμένη γενιά ερευνητών.
Και η νεότερη γενιά των ιστορικών, «τα παιδιά της χιλιετίας», οι επιστήμονες που ενηλικιώθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 2000, πόσο διαφορετικά προσεγγίζουν, αναλύουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα; Είναι (ή τελικά, όχι;) πιο απελευθερωμένοι σε σχέση με στερεότυπα και εμμονές όσον αφορά τη μελέτη της ελληνικής ιστορίας; «Δεν μπορεί εύκολα να γενικεύσει κανείς. Σίγουρα η γενιά αυτή είναι εξοικειωμένη με τις νέες τάσεις της έρευνας και πιο πρόθυμη να καινοτομήσει. Δεν αισθάνεται ότι περιορίζεται. Έτσι εκπαιδεύτηκε. Το αποτέλεσμα όμως εξαρτάται από την εμπειρία στη σύνθεση και το υπόβαθρο του καθενός και της καθεμιάς», σημειώνει ο Βασίλης Γούναρης.
Στο σχόλιο ότι ο τίτλος και μόνο «Η Μικρά Ασία το 1821», μίας από τις μελέτες της έκδοσης, που αξιοποιεί αποκλειστικά την τουρκική ιστοριογραφία, φτάνει για να αναρωτηθεί κανείς, πώς αυτό το κομμάτι της Επανάστασης παραμένει εν πολλοίς στο σκοτάδι για τον μέσο Έλληνα, ο Βασίλης Γούναρης απαντά ότι «Δεν είναι άγνωστο. Αλλά όπως και στην περίπτωση της Μακεδονίας, το βάρος της ανάλυσης των γεγονότων του 21 πέφτει πάντοτε στη νότια Ελλάδα και τα νησιά, γιατί ό,τι συνέβη εκεί καθόρισε μετέπειτα τη δημιουργία του ελληνικού έθνους-κράτους. Υπό αυτήν την έννοια, οι αποτυχημένες περιφερειακές επαναστάσεις αντιμετωπίζονται περισσότερο ως παραδείγματα του κακού στρατηγικού σχεδιασμού ή ως συμβολικές ενέργειες παρά ως ενσωματωμένα επεισόδια του Αγώνα».
Ακολουθούν δύο ενδεικτικά αποσπάσματα:
Η Επανάσταση στις Κυδωνιές και το φιρμάνι σε κάθε γωνιά της Αυτοκρατορίας
«… Συμβάντα όπως η καταστροφή των Κυδωνιών αποδεικνύουν ότι η οθωμανική εξουσία ήταν αποφασισμένη να τιμωρήσει αλλά και να αποτρέψει οποιαδήποτε επαναστατική ενέργεια στο ασιατικό τμήμα της Αυτοκρατορίας. Τα γεγονότα που οδήγησαν στην καταστροφή των Κυδωνιών ξεκίνησαν τον Μάιο του 1821. Σύμφωνα με τις οθωμανικές πηγές, οι κυδωνιάτες επαναστάτες, με αρωγούς Μοσχονησιώτες και “πειρατές” (izbandid) από την Ύδρα και τις Σπέτσες επέδραμαν με είκοσι πλοία στον Αδραμυττηνό Κόλπο. Οι Κυδωνιάτες κατάφεραν να καταλάβουν στρατηγικές θέσεις γύρω από την πόλη, να συνδράμουν τους από θαλάσσης επαναστάτες αλλά και να καταστρέψουν ένα οθωμανικό πλοίο. Με την είδηση της επανάστασης στις Κυδωνιές, το Μοσχονήσι και τη Σάμο, εκδόθηκε φετβάς και στάλθηκε φιρμάνι σε κάθε γωνιά της Αυτοκρατορίας, διακηρύσσοντας ότι η Υψηλή Πύλη βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση με τους επαναστατημένους ραγιάδες, ότι οι περιουσίες τους μπορούν να κατασχεθούν και οι γυναίκες και τα παιδιά τους να σκλαβωθούν […] Οι Οθωμανοί ξεκίνησαν την επίθεση τους στις Κυδωνιές στις αρχές Ιουνίου […] Παράλληλα με τα γεγονότα στις Κυδωνιές, η ιδέα της Επανάστασης επεκτάθηκε και στην πόλη της Σμύρνης. Πολλοί Σμυρνιοί, θέτοντας τον εαυτό τους σε κίνδυνο, όχι μόνο κατετάγησαν στον επαναστατικό στρατό, αλλά δημιούργησαν και τη λεγόμενη “Ιωνική Φάλαγγα”, υπό τις διαταγές του Νικηταρά. Η “Φάλαγγα” έλαβε μέρος σε πολλές σημαντικές μάχες, όπως του Άστρους, της Χίου, της Αράχωβας, της Γραβιάς και στις πολιορκίες της Τριπολιτσάς και του Ναυπλίου […] Ο Χρήστος Σολομωνίδης υποστηρίζει ότι τα έτη 1821 - 1823 γύρω από την πόλη της Σμύρνης είχαν στρατοπεδεύσει άτακτοι (βασιβουζούκοι), οι οποίοι λεηλατούσαν, έσφαζαν και βιαιοπραγούσαν εναντίον των χριστιανών ορθοδόξων...» (Η Μικρά Ασία το 1821, Ευμορφία Πεγνίογλου, απόσπασμα).
Δεν την αναγνωρίζουν ως Επανάσταση, αλλά ως Εξέγερση
«… Η τουρκική ιστοριογραφία που μελετήθηκε σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση, δημοσιευμένη αποκλειστικά εντός Τουρκίας και σε γλώσσα τουρκική, αντικατοπτρίζει τη στάση του τουρκικού κράτους έναντι της Ελλάδος. Χαρακτηρίζεται από μονολιθικότητα, η οποία εκτείνεται από την εποχή ίδρυσης του τουρκικού κράτους μέχρι τις μέρες μας. Κανένα δημοσίευμα δεν παρεκκλίνει από την πολιτική ορθότητα που έχει επιβάλει το κρατικό κατεστημένο έναντι της Ελληνικής Επανάστασης. Οι τούρκοι συγγραφείς υιοθετούν κοινή στάση χωρίς να ανανεώνουν τις πληροφορίες τους, ανακυκλώνοντας αυτές από τις έτσι κι αλλιώς λιγοστές ειδικές μελέτες που έχουν γίνει. Σε γενικές γραμμές δεν την αναγνωρίζουν ως Επανάσταση, αλλά ως Εξέγερση, κινούμενοι πάνω σε μια κοινή θεματική δομή, και αποσιωπούν σχεδόν οποιαδήποτε κριτική στις επιλογές του σουλτάνου, χωρίς όμως και να τις επαινούν. Για τους τούρκους μελετητές, η ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους αποτέλεσε αφετηρία για τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διότι το Ελληνικό Βασίλειο αποτέλεσε έκτοτε παράδειγμα για τους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. […] Παραδέχονται ότι η στάση τους στη μελέτη της Ελληνικής Επανάστασης είναι από την οπτική του οθωμανικού κράτους και ότι εξαιτίας της άγνοιας της ελληνικής γλώσσας δεν χρησιμοποιούν ελληνικές πηγές. […] Πιστεύουν πως “στην πραγματικότητα, η περίοδος 1821 - 1830 είναι μόνο η αφετηρία της διαδικασίας διαχωρισμού των δύο λαών, η οποία θα διαρκέσει σχεδόν έναν αιώνα (1821 - 1923)...». (Η τουρκική ιστοριογραφία για την Ελληνική Επανάσταση, Μαρία Ντισλή, απόσπασμα).
Info
Η έκδοση παρουσιάζεται την Τετάρτη 30 Μαρτίου και ώρα 19:30, στο Αμφιθέατρο της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ, με ομιλητές τους Νικόλαο Παπαϊωάννου, πρύτανη ΑΠΘ, Παναγιώτη Γκλαβίνη, κοσμήτορα Νομικής Σχολής ΑΠΘ, γραμματέα Επιτροπής ΑΠΘ για το 1821, Βασίλη Κ. Γούναρη, καθηγητή Ιστορίας Νεοτέρων Χρόνων στο Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας ΑΠΘ, πρόεδρο Επιτροπής ΑΠΘ για το 1821, Δημήτρη Λυβάνιο, επίκουρο καθηγητή στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του ΑΠΘ.