Η ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου περιέχει πολλές μάχες η έκβαση των οποίων έπαιξε κομβικό ρόλο στην κατάληξή του- λίγες όμως έχουν τη βαρύτητα της μάχης του Στάλινγκραντ, κατά την οποία ο Κόκκινος Στρατός κατάφερε να σταματήσει την προέλαση της Βέρμαχτ, με αποτέλεσμα την ήττα και παράδοση της 6ης Στρατιάς του στρατηγού Φρίντριχ Πάουλους.
Το Στάλινγκραντ είχε εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στη σοβιετική πολεμική προσπάθεια, καθώς αποτελούσε μια βαρέως βιομηχανική πόλη, που επιδιδόταν στην παραγωγή εξοπλισμών για τον Κόκκινο Στρατό. Στόχος των γερμανικών δυνάμεων ήταν η αποκοπή της σύνδεσης με τη νότια Ρωσία και η χρήση του για τους σκοπούς της βόρειας πτέρυγας της Βέρμαχτ, κατά την προώθηση προς τις πετρελαιοπηγές του Καυκάσου. Επιπλέον από άποψης προπαγάνδας η σημασία ήταν ιδιαίτερα μεγάλη, καθώς η πτώση της πόλης που έφερε το όνομα του σοβιετικού ηγέτη, Ιωσήφ Στάλιν, θα αποτελούσε σημαντική νίκη για το ναζιστικό καθεστώς.
«Fall Blau»
Ο γερμανικός σχεδιασμός για την κατάκτηση του Στάλινγκραντ είχε την κωδική ονομασία «Fall Blau», και είχε εγκριθεί από τις 5 Απριλίου Την επίθεση θα αναλάμβανε η Ομάδα Στρατιών Νότου (Heeresgruppe Süd), υπό τον στρατάρχη Φεντόρ φον Μποκ. Οι αρχικές επιχειρήσεις ξεκίνησαν στις 28 Ιουνίου, με τον Χίτλερ να προβαίνει σε αλλαγές στις 9 Ιουλίου, διατάσσοντας την ταυτόχρονη κατάληψη τόσο του Στάλινγκραντ όσο και του Καυκάσου. Η Ομάδα Στρατιών Νότου χωρίστηκε στην Ομάδα Στρατιών Α (υπό τον Βίλχελμ Λιστ) και την Ομάδα Στρατιών Β (υπό τον φον Μποκ, ο οποίος αντικαταστάθηκε από τον Μαξιμίλιαν φον Βάιχς).
Με την Ομάδα Στρατιών Α να καταλαμβάνει το Ροστόβ-να-Ντόνου, διεισδύοντας βαθιά στον Καύκασο (επιχείρηση Edelweiss), η Ομάδα Στρατιών Β προωθήθηκε προς το Στάλινγκραντ (επιχείρηση Fischreiher). Ο Στάλιν και η σοβιετική ανώτατη διοίκηση αντέδρασαν σχηματίζοντας το «Μέτωπο Στάλινγκραντ», με την 62η, την 63η και την 64η Στρατιά, υπό τον Σεμιόν Τιμοσένκο.
Σημειώνεται πως, ενώ η αρχική σοβιετική αντίδραση απέναντι στο «Fall Blau» ήταν η τακτική υποχώρηση για να αποφευχθούν περικυκλώσεις και απώλειες (όπως στα πρώτα στάδια της επιχείρησης «Βαρβαρόσσα»), στις 28 Ιουλίου ο Στάλιν εξέδωσε τη διαβόητη Διαταγή 227, σύμφωνα με την οποία δεν επιτρεπόταν στους υπερασπιστές του Στάλινγκραντ να κάνουν «ούτε βήμα πίσω». Επίσης, ο Στάλιν αρνήθηκε την εκκένωση των αμάχων, εκτιμώντας ότι οι στρατιώτες θα πολεμούσαν σκληρότερα έτσι.
Καθώς πλησίαζε το τέλος του Αυγούστου, προς την πόλη προέλαυνε η 4η Στρατιά, ενώ παράλληλα πλησίαζε εξ ανατολών η 6η Στρατιά του Πάουλους, με 330.000 άνδρες- η οποία βρέθηκε αντιμέτωπη με πολύ σκληρή σοβιετική αντίσταση. Η κύρια μάχη του Στάλινγκραντ άρχισε στις 23 Αυγούστου, ακριβώς 73 χρόνια πριν, με γερμανικές εμπροσθοφυλακές να εισέρχονται στα βόρεια προάστια της πόλης και τη Luftwaffe να βομβαρδίζει με εμπρηστικές βόμβες, που κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος των ξύλινων σπιτιών του Στάλινγκραντ. Η 62 Στρατιά του Κόκκινου Στρατού απωθήθηκε στο εσωτερικό της πόλης όπου προέβαλε σκληρή αντίσταση, υπό τον στρατηγό Βασίλι Τσούικοφ.
Κατά τα μέσα του Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί είχαν απωθήσει τους Σοβιετικούς πολύ, περιορίζοντάς τους σε μια λωρίδα 15 χιλιομέτρων κατά μήκος του Βόλγα, με πλάτος μόλις 3-5 χλμ. Ο ανεφοδιασμός των σοβιετικών δυνάμεων γινόταν μέσω του ποταμού, από την άλλη όχθη, κυρίως με βάρκες. Σε εκείνη τη φάση το Στάλινγκραντ έγινε το θέατρο των σκληρότερων αναμετρήσεων εκ του συστάδην σε περιορισμένους χώρους του πολέμου, με σκληρότατες μάχες σε οδούς, οικοδομικά τετράγωνα και κτίρια από μικρές ομάδες στρατιωτών. Στις 14 Οκτωβρίου οι Σοβιετικοί είχαν απωθηθεί τόσο κοντά στον Βόλγα που τα γερμανικά πυρά πολυβόλων έφταναν στα περάσματα του ποταμού. Ωστόσο το βάρος ήταν τεράστιο και για τη Βέρμαχτ, λόγω κούρασης, βαρέων απωλειών και του επερχόμενου χειμώνα.
Επιχείρηση «Ουρανός»
Η πλάστιγγα έγειρε προς την πλευρά των Σοβιετικών με την επιχείρηση «Ουρανός» (Операция «Уран») που είχε σχεδιαστεί από τους στρατηγούς Ζούκοφ, Βασιλέφσκι και Βορόνοφ. Επρόκειτο για μια μεγάλης κλίμακας αντεπίθεση με δύο αιχμές, 80 χιλιόμετρα βόρεια και νότια της γερμανικής επίθεσης, η αιχμή της οποίας ήταν στο Στάλινγκραντ. Η αντεπίθεση αιφνιδίασε τους Γερμανούς, οι οποίοι δεν θεωρούσαν ότι ο Κόκκινος Στρατός ήταν σε θέση να πραγματοποιήσει κάτι τέτοιο.
Στην ουσία επρόκειτο για έναν ελιγμό βαθιάς διείσδυσης, αποφεύγοντας την κύρια γερμανική δύναμη που έδινε τη μάχη του Στάλινγκραντ (250.000 άνδρες της 6ης Στρατιάς και της 4ης Τεθωρακισμένης Στρατιάς) και χτυπώντας τις πιο αδύναμες πτέρυγες, οι οποίες ήταν εκτεθειμένες στην ανοικτή στέπα (η οποία προσφέρεται για κινήσεις μεγάλων τεθωρακισμένων/ μηχανοκίνητων σχηματισμών) και τις υπερασπίζονταν κατά πολύ κατώτερες (σε σχέση με τις δυνάμεις που έδιναν την κύρια μάχη) ρουμανικές, ουγγρικές και ιταλικές μονάδες.
Στις 23 Νοεμβρίου οι δύο άκρες της «λαβίδας» έκλεισαν στο Καλάτς, 100 χιλιόμετρα δυτικά του Στάλινγκραντ, ολοκληρώνοντας την κύκλωση των γερμανικών δυνάμεων στην πόλη. Η γερμανική ανώτατη διοίκηση ζήτησε από τον Χίτλερ να επιτρέψει στον Πάουλους και τις δυνάμεις του να προσπαθήσουν να σπάσουν τον κλοιό και να υποχωρήσουν από την πόλη, συνδεόμενες με τα γερμανικά στρατεύματα στα δυτικά, αλλά ο ηγέτης του Ράιχ αρνούνταν να διανοηθεί κάτι τέτοιο, διατάζοντας τον Πάουλους να μείνει εκεί που ήταν και να πολεμήσει.
Η έλευση του χειμώνα επιδείνωσε την κατάσταση για τους Γερμανούς, καθώς μειώνονταν κατακόρυφα οι προμήθειές τους σε τρόφιμα και φαρμακευτικό υλικό. Ο Χίτλερ διέταξε τον ανεφοδιασμό των στρατευμάτων του Πάουλους από αέρος, αλλά η Luftwaffe ήταν σε θέση να παραδώσει μόνο μικρό ποσοστό των απαραίτητων εφοδίων.
Ο Μάνσταϊν στη μάχη: «Unternehmen Wintergewitter»
Στα μέσα του Δεκεμβρίου ο Χίτλερ διέταξε έναν από τους κορυφαίους διοικητές του, τον Στρατάρχη Έριχ φον Μανστάιν, να δημιουργήσει έναν ειδικό σχηματισμό για να διασώσει τις δυνάμεις του Πάουλους, προωθούμενος προς ανατολάς (επιχείρηση «Χειμερινή Θύελλα»- Unternehmen Wintergewitter), αλλά παράλληλα δεν επέτρεψε στον Πάουλους να κινηθεί δυτικά για να πλησιάσει τον Μάνσταϊν. Επρόκειτο για την απόφαση που καταδίκασε οριστικά τις δυνάμεις του Πάουλους, καθώς τα στρατεύματα του Μάνσταϊν δεν είχαν τις εφεδρείες που ήταν απαραίτητες για να σπάσουν τον σοβιετικό κλοιό από μόνα τους.
Νέα σοβιετική επίθεση: Επιχείρηση «Κρόνος». Ο τελικός απολογισμός
Ο Κόκκινος Στρατός άρχισε ξανά την επίθεση στις 16 Δεκεμβρίου (Επιχείρηση «Κρόνος»). Ο Βόλγας ήταν τότε παγωμένος, οπότε και οι σοβιετικές δυνάμεις μπορούσαν να περάσουν περνώντας πάνω από τον πάγο σε πολλά σημεία της πόλης. Ο Χίτλερ διέτασσε τις γερμανικές δυνάμεις να πολεμήσουν μέχρι τέλους, προάγοντας τον Πάουλους σε Στρατάρχη και υπενθυμίζοντάς του ότι κανένας Γερμανός αξιωματικός τέτοιου βαθμού δεν είχε παραδοθεί ποτέ. Ωστόσο, η κατάσταση ήταν χωρίς ελπίδα: Η 6η Στρατιά ήταν περικυκλωμένη από επτά σοβιετικές στρατιές και στις 31 Ιανουαρίου ο Πάουλους αποφάσισε να παραδοθεί. Μαζί του παραδόθηκαν 22 στρατηγοί, και στις 2 Φεβρουαρίου 91.000 Γερμανοί στρατιώτες παραδόθηκαν στους Σοβιετικούς.
Όσον αφορά στις απώλειες, οι εκτιμήσεις ποικίλλουν- αλλά σε όλες τις περιπτώσεις είναι τεράστιες: Για τον Άξονα υπολογίζονται σε 850.000 (νεκροί, αγνοούμενοι, τραυματίες, αιχμάλωτοι), με 900 αεροσκάφη, 500 άρματα μάχης, 6.000 πυροβόλα. Για τους Σοβιετικούς οι απώλειες θεωρείται πως ανήλθαν σε 1.129.619, με 4.341 άρματα μάχης, 15.728 πυροβόλα και 2.769 αεροσκάφη. Δεκάδες χιλιάδες θεωρείται ότι ήταν οι νεκροί άμαχοι, χωρίς να υπάρχει πλήρης απολογισμός. Συνολικά, οι απώλειες της ΕΣΣΔ και του Άξονα ανήλθαν σε 1,7-2 εκατ. ανθρώπους.
Στη ρωσική ιστορία η μάχη του Στάλινγκραντ έμεινε ως «οι σύγχρονες Κάννες» (αναφορά στον θρίαμβο του Αννίβα εναντίον των Ρωμαίων, όταν ο Καρχηδόνιος στρατηγός ακολούθησε παρόμοια κυκλωτική τακτική για να τσακίσει τις λεγεώνες του Αιμιλίου Παύλου), ενώ οι Γερμανοί την χαρακτήρισαν «Rattenkrieg» («Πόλεμος των Αρουραίων»).
Πέραν του στρατιωτικού επιπέδου, η μάχη αποτέλεσε μεγάλη ταπείνωση για τον Χίτλερ, ο οποίος έχασε ακόμα περισσότερο την εμπιστοσύνη στους στρατηγούς του- τη στιγμή που ο Στάλιν απέκτησε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στον Κόκκινο Στρατό.
Πηγές